🌪️Controleren of loslaten: wat werkt beter?

Over de eik en de wilg, piekeren en de dichotomie van controle.

Goedemorgen en welkom bij Transcend, mijn zoektocht naar geluk, zingeving en transcendentie. Leuk dat je meezoekt.

De eik en de wilg

Fotocredits: Pixabay, CC.

Er zijn in de natuur grofweg twee manieren om te overleven en te groeien: óf je wordt heel sterk óf je past je makkelijk aan nieuwe omstandigheden aan. Brute kracht of veerkracht, omstandigheden controleren of juist meeveren.

Een symbool voor brute kracht is de eikenboom. De eik staat stevig, hoog en sterk. Een eik overleeft de meeste stormen wel, maar als het één keer onverwacht zó hard waait dat hij breekt, is het einde verhaal. De wilg is zijn tegenhanger: deze flexibele boom buigt mee met de wind, wordt misschien niet zo groot, maar groeit veel makkelijker terug als hij afbreekt.

Fotocredits: Pixabay, CC

Die twee boomsoorten zijn volgens mij een heel mooi voorbeeld van hoe het soms beter is om in te zetten op kracht en controle, en soms op loslaten en meebewegen.

Tijdens de pandemie en alle andere moeilijke dingen van de laatste tijd is voor mijzelf het leerzaamste inzicht geweest: sommige dingen kún je niet controleren. Een pandemie ga je niet in je eentje beëindigen, het OMT trekt zich doorgaans vrij weinig aan van je boze tweets.

Dan draait het juist om op een goede manier meeveren, goed reageren op omstandigheden in plaats van ze te willen veranderen of controleren.

Maar wanneer moet je loslaten en wanneer controleren?

🙇🏻‍♂️Piekeren

Dat vraag ik me ook vaak af over dingen waarover ik kan piekeren, iets waarin ik trouwens vrij goed geoefend ben. Soms is het nuttig om dingen te doordenken, ze mentaal onder controle te brengen, ze te analyseren - maar soms ook helemaal niet. Ik had daarover een mooi gesprek met piekeronderzoeker Bart Verkuil.

Om te begrijpen wanneer nuttig probleemoplossend denken ontspoort in zinloos gepieker, moet je het mechanisme achter piekeren begrijpen. Verkuil zegt dat „drie emmers in ons hoofd” altijd gevuld moeten zijn. Die emmers zijn psychologische basisbehoeftes: het horen bij een groep, het ervaren van autonomie over je leven, het gevoel dat je competent bent in iets. „Als één van die drie niet goed gevuld is, schiet het brein in de alarmstand. Het wil dat je aan de slag gaat om die emmer weer te vullen.”

De alarmbel die dan afgaat is vergelijkbaar met het hongersignaal wanneer je niet eet. „Als je merkt dat je veel piekert, moet je dus goed kijken naar alle drie die emmers – en je afvragen: zijn ze wel goed gevuld. Zo niet: wat kan ik daaraan doen?”

Het alarmsignaal is reëel, maar gaat over in nutteloos rondjes draaien als de piekeraar zich niet beperkt tot zijn cirkel van invloed. Verkuil: „Van sommige dingen moet je accepteren dat je er geen controle over hebt. Rondjes draaien ontstaat wanneer je een doel nastreeft dat eigenlijk niet haalbaar is. En dan blijft die alarmbel de hele tijd afgaan. Als je door de quarantaine even niemand kunt zien bijvoorbeeld, ligt het voorkomen van eenzaamheid buiten je cirkel van invloed. Dan kan het nodig zijn om dat tijdelijk te accepteren.”

🧘Omstandigheden veranderen

De boeddhistische schrijver Jan Geurtz drukte me eens een inzicht op het hart waar ik nog regelmatig aan terugdenk - en mee worstel:

Je wordt niet gelukkig door je omstandigheden aan te passen.

Klinkt mooi en aardig, en ik snap dat denken dat het aanpassen van omstandigheden je gelukkig maakt, een misvatting is. Ik betrap mezelf ook vaak genoeg op die gedachte: als ik nog één ding aanpas, nog één ding koop, nog één keer verhuis, nog één keer een carrièrestap maak, nog éven die mooie reis: dán ben ik echt gelukkig. En natuurlijk is dat niet zo.

Maar helemaal geen verantwoordelijkheid nemen over je omstandigheden heeft ook iets onbevredigends. Het is voor mijzelf ook niet helemaal reëel om als een soort verlichte maar onthechte Boeddha op een berg te gaan zitten mediteren de hele dag. Sommige dingen liggen namelijk wél binnen mijn controle, en het vergt ook moed om die wel aan te passen.

Onder anderen Mark Tuitert en Ilse Hellemans wezen me op de stoïcijnse filosofen die hierover veel hebben nagedacht. De kern van het stoïcijnse gedachtegoed is het begrip ta eph’hemin, letterlijk vertaald: hetgeen dat aan ons is. Stoïcijnen maken een strikt onderscheid tussen wat binnen je macht ligt, en wat erbuiten. Dat is de ‘dichotomie van controle’. Je moet je alleen richten op wat bínnen je macht ligt, vinden ze, en dan wel meteen vol overgave en moed.

Things that are within your control: your thoughts and actions. Things that are outside of your control: everything else.

Maar ook dan blijft bij mij de vraag hoe bepaal je dat dan?

💡Ideeën van lezers

Ilse Hellemans: “Hoewel ik de ‘dichotomie van controle’ een interessant idee vind, worstel ik nog met de praktische uitwerking van het principe. Hoe bepaal ik op een passende (en gezonde) manier welke zaken ‘binnen’ mijn controle liggen, en welke zaken ‘buiten’ mijn controle liggen? Ik verken momenteel het concept van zelfbeschikking om te begrijpen waarom ik persoonlijk het idee heb dat bijzonder veel binnen mijn controle valt, terwijl ik van anderen hoor dat zij ervan overtuigd zijn dat soortgelijke zaken eigenlijk buiten hun controle vallen. De “gezonde" balans voor controle en loslaten ligt uiteraard ergens in het midden, maar hoe vinden we die op een manier die bij ons past?”

Simone Halink: Als yogadocent heb ik veel nagedacht over het begrip 'loslaten'. Wat betekent dat eigenlijk? Die vraag wordt bijzonder weinig gesteld. Wat doe je als je gedachten of spanning loslaat? De stappen naar loslaten toe (naar emotie of pijn durven kijken, er langere tijd in verblijven, het onderzoeken van je eigen reactie op een situatie) zijn veel kleiner en concreter dan 'loslaten'. En ze hoeven ook niet te bijten met controle.”

Marc Steen: “Ik vind doorgaans inspiratie in klassieke wijsheid van verschillende culturen. Over “controle en loslaten” kun je lezen in de Bhagavad Gita: het verhaal van Arjuna en Krishna: Arjuna moet strijden maar heeft geen zin; dan zegt Krishna: weidt je aan je taak, met toewijding én met onthechting, zonder te hechten aan het eindresultaat. Dat is wijsheid. Vind je ook terug in (maatschappelijk geëngageerd) Boeddhisme: met volle toewijding aan je taak werken én niet te veel hechten aan de uitkomsten.”

Vincent Hövels vindt dit op boeddhisme geïnspireerde artikel “een mooie weergave hoe je doelen stellen - streven - kan integreren in een 'verlicht' bestaan. Met name de laatste alinea over de integratie vind ik mooi: Doe wat er gedaan moet worden op het uiterlijke, relatieve vlak van het bestaan, terwijl je innerlijk gevestigd bent in het bewustzijn van je ware zelf. Dit is de universele formule voor succes op het innerlijke en op het uiterlijke vlak.”

🔮Lezersvraag voor volgende keer

Volgende editie wil ik het gedachtegoed van de stoïcijnen wat beter bekijken. Het is vast niet voor niets dat het ineens zo populair is, maar dat zorgt ook voor enige scepsis bij me. Ken jij mooie podcasts, video's, artikelen over het stoïcijnse gedachtegoed? Of ken je juist zinnige kritiek op die filosofische stroming? Mail me, of reageer via m'n LinkedIn, waar je ook kunt meediscussiëren over deze editie, net als op Substack:

Fijne zondag nog! Benieuwd naar mijn vorige edities? Lees ze hier gratis.