⏰De tirannie van de klok

Ja, ja: we moeten leven in Kairos in plaats van Chronos. Maar dat valt nog niet mee hoor.

Hoi, goedemorgen en welkom bij Transcend, mijn zondagse zoektocht naar zingeving en transcendentie.We zijn met ons gezin per camper een half jaar door de Europese natuur aan het reizen, en ik schrijf in deze nieuwsbrief op wat we zoal tegenkomen, meemaken, zien, lezen en bedenken op ons avontuur. Deze editie: de tirannie van de klok.

Deze prachtige bomen kwamen we tegen in de kloostertuin van het Oostenrijkse Stift Liliënfeld. Kijk dat verweven web van takken, bladeren en wortels. Als je door je oogharen kijkt, lijkt het net alsof ze elk moment kunnen weglopen, toch?

In de avonden hier ben ik lekker veel boeken aan het lezen en op één of andere manier ben ik in een binge terechtgekomen over bomen, bossen en de natuur. Het is echt fascinerend hoeveel er de laatste jaren bekend wordt over het gedrag van bomen.

Ze communiceren met elkaar via een ondergronds netwerk van wortels en schimmels. Ze waarschuwen elkaar voor gevaar. Zo sturen acaciabomen elkaar een signaal als er giraffen aan ze knabbelen zodat hun buren snel bittere gifstoffen kunnen aanmaken. Bomen kunnen prikkels opvangen in geluid, licht, tast en geur. Ze helpen soortgenoten door voedingsstoffen te delen. Ze kunnen op een individuele manier reageren op prikkels uit de omgeving en dus een soort eigen karakter hebben. Hun reacties op de omgeving zijn alleen veel en veel trager dan die van dieren. Ze worden dan ook veel ouder.

Dat roept de vraag op: zouden we niet wat kunnen leren over tijd van bomen?

Één passage uit het geweldige (en Pulitzerprijswinnende) The Overstory van Richard Powers las ik toevallig een paar dagen voor ons bezoekje aan Liliënfeld. Powers beschrijft daarin hoe wij mensen vaak blind zijn voor de diepe tijd, de veel langere en tragere tijdschalen waarmee bomen en bossen leven. Hij haalt een sciencefiction-verhaaltje aan om het gapende gat tussen de tijdsbeleving van bomen en mensen aan te stippen:

Aliens land on Earth. They’re little runts - as alien races go. But they metabolize like there’s no tomorrow. They zip around like swarms of gnats, too fast to see, so fast that Earth seconds seem to them like years. To them, humans are nothing but sculptures of immobile meat. The foreigners try to communicate, but there’s no reply. Finding no signs of intelligent life, they tuck into the frozen statues and start curing them like so much jerky, for the long ride home.

🕰 Culturele focus op de klok

Nu we bijna anderhalve maand weg zijn, vragen Floor en ik elkaar inmiddels regelmatig welke dag van de week het ook alweer is. Dus nu ik langzaam loskom van normale tijd, voelt het logisch om ook mijn eigen relatie tot tijd eens onder de loep te nemen. Als je even helemaal niks in je agenda hebt, valt natuurlijk juist op hoe dominant die agenda normaal gesproken is, met zijn afgemeten dagen, uren, minuten.

Dat die agenda ons kan overnemen, dat de klok ons kan uitputten, opjagen, stress kan geven hebben we denk ik allemaal weleens meegemaakt. En dat terwijl die agenda een typisch gevalletje zelf aangedaan leed is. Een tijdje terug las ik dit fantastische stuk op Noema over de geschiedenis en valuiken van onze culturele focus op de klok.

Clocks have made us “fatally confused” about the nature of time. In the natural world, the movement of “hours” or “weeks” do not matter. Thus the build-up of greenhouse gases in the atmosphere, the sudden extinction of species that have lived on Earth for millions of years, the rapid spread of viruses, the pollution of our soil and water — the true impact of all of this is beyond our realm of understanding because of our devotion to a scale of time and activity relevant to nothing except humans.

Capitalism did not create clock time or vice versa, but the scientific and religious division of time into identical units established a useful infrastructure for capitalism to coordinate the exploitation and conversion of bodies, labor and goods into value. Clock time, the British sociologist Barbara Adam has argued, connected time to money. “Time could become commodified, compressed and controlled,” she wrote in her book “Time.” “These economic practices could then be globalized and imposed as the norm the world over.”

Nou is de indeling van onze klokken en kalenders best wel steekhoudend lijkt me, en zijn er weinig werkbare alternatieven voor handen voorzover ik weet. Maar zo af en toe is het nuttig om te bedenken dat het concept van tijd zoals we dat dagelijks gebruiken niet iets échts is, maar een afspraak die we collectief hebben gemaakt. En een afspraak die misschien ook veranderd kan worden dus. Tijd is ook écht niet iets absoluuts overigens, we weten sinds de opkomst van de deeltjesnatuurkunde al dik een eeuw dat onze beleving van tijd niet is hoe tijd natuurkundig in elkaar zit:

"We usually conceive of time as something simple, fundamental, flowing evenly, indifferent to everything from the past to the future, measured by clocks. Over time, the events of the universe follow one another in order: past, present, future. The past is fixed, the future is open … Well, all this [from current physics] has turned out to be false."

Carlo Rovelli, kwantumfysicus

Tijd is dus echt niet veel meer dan een verhaaltje wat we onszelf vertellen. Hoe dan ook is het concept van tijd wat je gebruikt een keuze. Dat is totaal geen nieuw inzicht, al lijkt het wel iets wat we nu meer nodig hebben dan ooit. Met al die alomtegenwoordige klokken in broekzakken en computerschermen, allemaal perfect tot op de seconde gesynchroniseerd op één afgebakend concept van tijd. Westerse kloktijd heeft een wereldwijd monopolie gekregen.

🕛Chronos en Kairos

Dat kan vrij makkelijk anders. Filosoof Joke Hermsen schreef een paar jaar geleden in haar boek Kairos al mooi over het onderscheid dat de oude Grieken maakten tussen twee ideeën, twee goden, van tijd: Chronos en Kairos. Chronos is de tijd van de klok, de moderne opvatting van tijd als in tijd is geld, afspraken op 13.15 uur stipt en wekkers die elke dag op hetzelfde tijdstip afgaan.

“Maar Chronos had een kleinzoon die weleens vergeten wordt: Kairos”, volgens Hermsen.

“Kairos is de god van het juiste ogenblik en de goede gelegenheid. Hij personifieert de tijd van rust, inspiratie en creativiteit. Kairos heeft een weegschaal in zijn hand, waarmee hij over ons evenwicht waakt. Deze weegschaal is ook gebaseerd op een balans tussen Chronos en Kairos zelf. Als die doorslaat, dan raakt de mens, en dus de samenleving, uit balans. Vroeger zorgden rituelen, sociale en religieuze praktijken voor dit precaire evenwicht, tegenwoordig kan de kunst ons daarbij helpen.”

De oplossing volgens Hermsen: regelmatig een ‘Kairotisch intermezzo’ in lassen. Pauze van verplichtingen, een break van de klok. “Een tussentijd nemen, waarmee je de gewone gang van zaken onderbreekt, tot rust komt en je aandacht slechts op één ding richt.”

Nou, dat lijkt toch verdacht veel op wat wij nu aan het doen zijn met zo’n sabbatical zou je denken. Maar het valt niet mee om, zelfs als je helemaal niet hoeft te werken, je te ontworstelen aan de tirannie van kloktijd. Zeker met twee piepjonge kinderen die afhankelijk zijn van jouw klokkijken voor hun slaapjes en maaltijden, móéten we alsnog nogal strikt op de klok zijn. Verblijfplaatsen rekenen toch echt in afgemeten dagen voor de eindafrekening, verwachten dat je op een gezette tijd van de dag vertrokken bent.

En het valt ook op hoe hardnekkig mijn eigen chronos-neigingen zijn. Hoe lastig het blijft om écht geen precieze plannen te maken voor de komende weken omdat ik in mijn hoofd toch altijd een beetje aan het tijdreizen, vooruitplannen en vastleggen blijf, blijkbaar.

Ik geloof sterk in het pleidooi van Hermsen (en vele anderen met haar) voor meer Kairos in plaats van Chronos in ons leven. Ik denk dat we er wel gaan komen hoor, met deze sabbatical. Maar ook dit construct, dit collectieve verhaal verander je niet zomaar, is hardnekkig, ingesleten, verslavend. Om dat te doorbreken, moeten we denk ik toch echt nog iets meer de tijd nemen…

Fijne zondag!