🔬Mystieke ervaringen bestáán. Maar wat moeten we ermee?

Volgens neurowetenschapper Michiel van Elk moet er in elk geval veel serieuzer onderzoek naar gedaan worden.

Hoi, goedemorgen en welkom bij Transcend, mijn zondagse zoektocht naar zingeving en transcendentie. Deze week: de mystieke ervaring, die misschien wel minder mystiek is dan hij lijkt?

Een tijdje terug al kreeg ik van diverse lezers interessante ervaringen te horen, waarvoor dank. Ervaringen die niet passen in het heersende natuur- en zelfbeeld, maar die voor henzelf wel levensecht en soms levensveranderend waren. Deze vijf bleven me bijzonder bij:

Noud Fransen: ‘Intens geluk en groot verdriet lagen tegen elkaar aan’

Noud Fransen maakte een lange wandeltocht naar Santiago de Compostela terwijl hij luisterde naar muziek van de negentiende-eeuwse Oostenrijkse componist Anton Bruckner. Toen gebeurde er dit: „De ervaring laat zich in het kort het best omschrijven als een gewaarwording van alles, mijn omgeving, mijn verleden, de reden waarom ik was begonnen aan mijn tocht, mooie dingen, dingen die me intens bedroefd maakten, maar ook de koeien die me nastaarden. Het kwam allemaal voorbij en ik vond het prima. Intens geluk en groot verdriet lagen tegen elkaar aan en ik wilde beide voelen. Het gaat me net te ver om te zeggen dat het geluk en het verdriet eigenlijk één waren, maar waarom eigenlijk niet? Misschien juist wel? Het totaal achterwege blijven van een oordeel beschouw ik als een van mijn mooiste ervaringen ooit.”

Sanne Houwing: ‘Alsof mijn schedeldak was verdwenen’

‘De laatste keer dat ik zo’n ervaring had was een paar jaar geleden, gewoon middenin Amsterdam. Ik was in m’n eigen straat, bijna thuis, toen ik me ineens verbonden voelde met alles om me heen. De lucht, de wind, hoe het licht speelde op de huizen en door de bladeren van de bomen. Alle kleurschakeringen. Het was niet overweldigend, maar een heerlijk licht gevoel, alsof mijn schedeldak was verdwenen en ik precies op de juiste plaats op de juiste tijd was. Het was ook zo weer weg, maar ik kan er nog steeds blij van worden als ik eraan terugdenk.’

Karen Walthuis: ‘Boem, ik ben geland’

Karen Walthuis, ook tijdens een wandeling: „Het is maart en er hangt een koude deken van vocht op de hei. Plots voel ik me op de aarde gedrukt worden. Boem, ik ben geland. Het lijkt of ik er nu pas echt helemaal ben. Op aarde. Ik begin te lopen en voel de grond onder mijn voeten. Vaste grond, vaste voeten. En tegelijkertijd zweef ik. Over mij komt een intens besef dat het goed is. Een gevoel van complete acceptatie van alles; van het leven en de dood. Ze zijn niet meer van elkaar gescheiden. Net zoals ik niet afgescheiden ben. Ik ben onderdeel van het grote geheel.”

Robbert Vesseur: ‘Alles begon opnieuw’

‘Ik heb twee grote eenheidservaringen gehad. Eentje bij Moraine Lake (Rocky Mountains, Canada), ik werd opgeslokt door de schoonheid van de natuur. En eentje tijdens een "spirituele" behandeling. Beide momenten waren kort na elkaar. Alles begon opeens opnieuw. Ik kon hernieuwd naar de wereld kijken. En de ervaringen hebben me ook een gevoel gegeven dat er veel meer is tussen hemel en aarde.’

Michiel ten Kate: ‘Het is het licht dat mij draagt’

Michiel ten Kate was bij een ceremonie met het psychedelische plantenmengsel ayahuasca: „Ik ga ergens doorheen. Is het iets van een stervensproces of zijn dit slechts mijn gedachten? Ik schok geregeld over mijn hele lichaam en voel op een bepaald moment dat iemand daarom mijn voeten tegen de aarde aandrukt. Voelt fijn en vertrouwd, zo weet ik dat ik niet alleen ben. En dan, kort daarop, merk ik dat ik gedragen word. Het is een beeld waarbij ik als het ware in de ruimte zweef en ondersteund word door krachten die groter zijn dan ik en die er volledig voor me zijn. Ik zie het beeld vanuit mijn toeschouwende rol. Het is het licht dat mij draagt.”

Als ik dit van jullie vraag, moet ikzelf ook wat vertellen natuurlijk. Ik heb ook weleens zoiets vreemds en overweldigends meegemaakt. Één keer in Rome, uitkijkend op de heuvels vanuit de Capitolijnse Musea. Plotseling werd het zonlicht veel feller. Ik hoorde geluiden harder, zag het donkergroen van de cipressen veel scherper. Ik werd overmand door emoties en voelde me heel kort alsof ik warme zomerlucht, de geschiedenis en de omgeving bínnen ging. Het was overigens niet zo heftig dat het mijn hele blik op mijzelf en de natuur veranderde, maar ik moest er wel aan denken toen ik me weer in deze materie ging verdiepen. Dit soort ervaringen komt in gradaties, en ik denk dat het een milde mystieke ervaring was.

Tijdens een begeleide sessie met psychedelische truffels heb ik ook weleens ervaren dat ik in een soort ‘tussenruimte’ was tussen de aarde en de rest van de kosmos, en dat ik ‘opging in een groter geheel’ - anders kan ik het niet noemen.

🧩Betekenisloze hallucinaties?

Een lichaamsuittreding, een overweldigend gevoel van eenheid, het in elkaar overlopen van de zintuigen of het idee door de ruimte te zweven: zulke vreemde, voor derden onbewijsbare ervaringen worden al vele eeuwen lang in alle culturen gemeld. Mystieke ervaringen bestáán, komen waarschijnlijk zelfs best vaak voor, maar wat moeten we er mee? Zijn het betekenisloze hallucinaties? Ze komen voor bij verblijf in de natuur, door kunst, tijdens een psychedelische ervaring of meditatie en soms ook spontaan: er moet serieuzer onderzoek naar dit soort ervaringen worden gedaan, vertelt neurowetenschapper Michiel van Elk in dit interview met me.

Lees hier het hele stuk in NRC.

Er hangt een zweem omheen van zweverigheid en bijgeloof. Maar dat betekent niet dat onderzoekers er van weg moeten blijven, vindt Van Elk: onderzoek zou kunnen bijdragen aan het oplossen van fundamentele vragen over de werking van het brein en het bewustzijn, onderwerpen waarover ondanks vele decennia grootschalig onderzoek nog veel onbekend is.

Hoe kijkt hij intussen zelf aan tegen de oorsprong van mystieke ervaringen?

Een theorie die in opkomst is dankzij het groeiende onderzoek naar hoe psychedelica werken, is die van het ‘entropische brein’. Van Elk: „Onder invloed van psychedelica worden er nieuwe verbindingen gelegd tussen hersengebieden die normaal gesproken niet met elkaar communiceren. Op die manier ga je dingen zien en ervaren die normaal gesproken onmogelijk zijn. Het idee is dat het brein terugkeert naar een babyachtige toestand. Zonder de filters en patronen die later in het leven worden aangeleerd.”

Hij vergelijkt het brein met een skihelling: op een gegeven moment ontstaan er op zo’n helling ingesleten paden, pistes waar je vrijwel altijd van afdaalt. Mensen denken nou eenmaal vaak in vaste patronen. Een mystieke ervaring schudt als het ware de sneeuw op de piste op. Daardoor kunnen de oude paden verdwijnen en allerlei nieuwe mogelijke routes ontstaan.

Dat strookt met wat mensen vertellen die zeggen dat ze zo’n ervaring hebben gehad, ook zonder psychedelica: in hun verhalen komt vaak terug dat ze een gevoel van eenheid met de rest van de natuur beleefden, ze stopten met het mentaal opdelen van de werkelijkheid, accepteerden wat er is in plaats van erover te oordelen. Ook kan het concept van tijd verdwijnen, ruimtebegrip wordt relatief. De ervaring laat zich vaak überhaupt niet meer goed uitdrukken in taal, omdat de mentale hokjes en de gewone oordelen, de skipistes, wegvallen.

„Door dat gevoel van eenheid leer je iets over de diepere aard van de werkelijkheid, denken veel mensen”, zegt Van Elk. Maar misschien tonen deze ervaringen eigenlijk iets behoorlijk aards aan: de werking van het brein als een soort filter voor de realiteit, het brein als een orgaan dat vooral goed is in het herkennen van patronen en het opdelen van de realiteit in behapbare categorieën.

Dus is zijn belangrijkste boodschap: bovennatuurlijke verklaringen van mystieke ervaringen zijn niet per se nodig, er zijn mogelijk ook gewoon fysiologische en psychologische verklaringen. In elk geval moet daar veel serieuzer naar gezocht worden dan nu gebeurt.

• Lees het hele artikel hier.

Van Elk kiest in zijn werk wel een specifieke benadering, die van het metafysisch materialisme: de aanname dat dit soort ervaringen, en ook het bewustzijn zélf, uiteindelijk zijn terug te leiden tot materie. Dat is de meest geaccepteerde benadering van dit onderwerp in de huidige wetenschap, maar daarin is wel wat aan het schuiven. Andere ideeën over de aard en oorsprong van ons bewustzijn zijn duidelijk in opkomst. Luister vooral deze boeiende podcast over de verschillen tussen panpsychisme, idealisme en kosmopsychisme met filosoof en bewustzijnsonderzoeker Philip Goff.

💡Tips van lezers

Hans van Toor raadt over dit onderwerp het boek Herinneringen, dromen, gedachten aan, van Carl Gustav Jung.

Robbert Vesseur: “Het doet me ook nog denken aan het boek Eindeloos Bewustzijn van Pim van Lommel. Hierin deelt hij zijn onderzoek naar bijnadoodervaringen. Daarin vond ik heel veel herkenning.”

Marjolein Burgerhout: “Arthur Schopenhauer heeft zicheziggehouden met dromen en paranormale verschijnselen in Versuch über das Geistersehen und was damit zusammenhangt. Compleet verwaarloosd maar in mijn ogen uiterst interessante poging om mystieke ervaringen filosofisch/metafysisch te duiden. Hij beschouwde zelf deze verschijnselen als empirisch bewijs voor zijn metafysica.”

Anne Hana: “Original Wisdom, stories of an ancient way of knowing" sluit ook aan bij dit thema van jouw post Wouter. Dat laatste boek is een persoonlijk verhaal van de ervaringen van psycholoog Robert Wolff bij de inheemse Sngo'oi bevolking in Maleisië. Geen antropologisch onderzoek, maar een persoonlijk relaas.

Fijne zondag!