🧠 Het mysterie van bewustzijn ontrafeld?

Hallucineren we onze bewuste waarneming, of is het misschien een kwantumfysisch fenomeen?

Hoi, goedemorgen en welkom bij Transcend, mijn zondagse zoektocht naar zingeving en transcendentie. Na een korte baby-pauze (over zingeving gesproken) ben ik er weer. Waarschijnlijk wat onregelmatiger dan eerder maar deze zoektocht is nog niet af, lijkt me.

Wat is bewustzijn? Hoe kan het dat wij een ervaring hebben, dat de lichten in ons hoofd aan staan, dat het als iets voelt om Wouter te zijn? Nee ik zit niet in een leunstoel wat in de lucht te filosoferen. Dat zijn een paar van de grootste onbeantwoorde vragen in de wetenschap, en inzichten erover lijken de laatste tijd aan het verschuiven. Komt bewustzijn gewoon uit de hersenen? Of is het een natuurkundig verschijnsel? Produceert het brein onze ervaring, of ‘ontvangt’ het die? Of is dat te simpel gedacht? Is materie een soort afbeelding van een onderliggend bewustzijn?

Ben je er nog? Het klinkt misschien gek, maar wereldwijd buigen neurowetenschappers, filosofen en natuurkundigen zich steeds serieuzer over ‘the hard problem of consciousness’. Het viel mij op dat de laatste tijd ideeën die lang taboe waren, veel serieuzer doorklinken in allerlei boeken en studies over het onderwerp. Daarom gaan we het daarover hebben bij Transcend Live, zondag 17 april in Arminius in Rotterdam. Samen met documentairemaker Hans Busstra (o.a. van deze mooie Tegenlicht-uitzending) verken ik in deze reeks zingevingsvragen en de laatste wetenschappelijke inzichten over onze psyche. De vorige keer over psychedelica smaakte naar meer, vonden we.

En we hebben twee topgasten om de grote vragen rondom bewustzijn aan te stellen: hoogleraar Neurowetenschappen van Cognitie en Systemen Cyriel Pennartz (UvA) die bewustzijn onderzoekt als proces in de hersenen, en Bernardo Kastrup, natuurkundige en filosoof die er een radicale blik op nahoudt: bewustzijn is volgens hem een fundamentele natuurkracht.

Volgens Pennartz is het mysterie niet zo groot als soms gedacht, grotendeels ontrafeld zelfs, en werkt ons bewustzijn als een soort gecontroleerde hallucinatie, is het een zogeheten ‘emergent verschijnsel’, en ontstaat deze ‘bovenop’ materiële processen in het brein.

Lees hier het interessante interview dat mijn collega Hendrik Spiering had met Pennartz. Ons bewustzijn heeft volgens hem een materiële basis en is tegelijk toch anders dan alleen moleculen en elektrische pulsjes.

Neem deze ‘roterende slangen’-illusie van de Japanse psycholoog Akiyoshi Kitaoka. Pennartz: „Wáár draaien die slangen? Niet op papier, ook niet letterlijk in het brein. De draaiing is een eigenschap van de representatie die de hersenen creëren, maar die als extern wordt beleefd.” Zijn theorie is dat we een actief model van de wereld in ons hoofd maken, dat ons brein een soort voorspellingsmachine is, en dat dát ons bewustzijn is. Een gesimuleerde realiteit die voortdurend wordt gecheckt aan de hand van de zintuigen.

• Er zijn veel hersenwetenschappers die de laatste tijd heel vergelijkbare dingen publiceren, onder wie Anil Seth. Maar ook een hele batterij filosofen die betwisten of het filosofisch überhaupt houdbaar is dat materie geest kan voortbrengen, bijvoorbeeld de Britse filosoof Philip Goff.

Natuurkundige en filosoof Bernardo Kastrup denkt dus dat het totaal anders zit met ons bewustzijn dan Pennartz, hij baseert zijn visie op de kwantumfysica. In de afgelopen jaren zijn daarin namelijk experimenten gedaan die volgens Kastrup alleen te verklaren zijn door een extra 'laag' in de werkelijkheid aan te nemen, een vorm van bewustzijn in de kosmos. Zijn theorie kan grote gevolgen hebben voor allerlei fundamentele vragen: zo zou het volgens hem kunnen dat bewustzijn na de dood niet verloren gaat.

Ja daar heb ik wel wat vragen bij. Net zoals bij Pennartz’ ideeën trouwens.

• Pennartz en Kastrup gaan met elkaar, ons en met de zaal in gesprek over het mysterie van bewustzijn, hier kun je kaartjes kopen om er fysiek of online bij te zijn.
  
  Lees hier meer over Kastrups theorie in Scientific American
  Of luister de podcast die Jessica van der Schalk en ik met hem maakten:

💡Ideeën van lezers

Mijn cohost Hans Busstra maakte deze podcastserie over de grote vragen rondom bewustzijn, onder meer met Dr. Markus Müller van de Oostenrijkse Academie voor Wetenschappen.

We must start from a first-person perspective and predict what we will see next, as opposed to the metaphysical presupposition that physics is about an external, objective physical universe with standalone existence. If truly understood, as this episode attempts to help you do, his views are as compelling as its implications are world-changing.

Psychiater Ton Baggerman schreef deze boeiende reflectie op de opleving van de wetenschappelijke discussie over de aard van ons bewustzijn.

Theoloog Kees van Ekris en ‘gelovige dertiger’ Rosa Douma namen deze aflevering van hun podcast Dit Dus met mij op voor de EO, een mooi gesprek werd het over Transcend, en de grenzen van het meetbare.

🚀Future Affairs en Transcend

De laatste tijd merk ik dat er steeds meer overlap komt tussen mijn twee journalistieke projecten Transcend en Future Affairs. Waar die laatste nieuwsbrief en podcastserie lang vooral draaiden om nieuwe technologie en duurzaamheid, dringen de grote vragen over zingeving, nieuwe systemen en een verandering van het wetenschappelijke en maatschappelijke paradigma daar ook steeds meer door tot de kern van waar ik over schrijf.

Binnenkort komt er een nieuwe serie podcasts van Future Affairs over het mysterie van bewustzijn, en gaan we op 29 april ook live op het podium tijdens Leiden City of Science 2022 met baanbrekende wetenschappers en pioniers praten over de maatschappelijke en ecologische implicaties van het opborrelende nieuwe wereldbeeld. Ik hou jullie daar hier ook van op de hoogte, volg me vooral op LinkedIn voor updates.

Fijne zondag!