🌌'Ontologische shock' en de oorsprong van bewustzijn

De vreemde link tussen kwantumfysica en psychedelica.

Hoi, goedemorgen en welkom bij Transcend, mijn zondagse zoektocht naar zingeving en transcendentie. Vandaag toch nog even iets over dat bewustzijn.

⚡Ontologische shock

Dit was echt een gave middag, dank aan iedereen die er bij was in een bomvol Arminius (toen het nog mocht). Met psychedelica-onderzoekers Joost Breeksema en Michiel van Elk, en filmmaker Maartje Nevejan verkenden we de wetenschap achter de psychedelische ervaring, en de grote vragen die die kan oproepen over de aard van ons bewustzijn, en de verbondenheid tussen mensen onderling en de kosmos. Ja, ik weet hoe dat klinkt maar dat is nou eenmaal waar het op neerkomt.

Voor mij één van de grote eye-openers van die middag draait om een verschijnsel dat ‘ontologische shock’ heet. Dat is het schok-effect dat bij mensen optreedt bij een psychedelische ervaring over hun ontologie, hun zijnsfilosofie over hoe de wereld werkt. Ervaren dat je in de kosmos kunt zweven, of kunt tijdreizen, één wordt met de natuur - of het nou een hallucinatie is of niet - laat blijvend effect na bij veel mensen die het ervaren. Vooral omdat het niet strookt met de heersende ontologie van de natuur en de wereld: dat wij losse individuen zijn die afgescheiden zijn van de rest van de natuur, en dat ons bewustzijn een product is van onze hersenactiviteit. Een psychedelische ervaring kan je wereldbeeld 180 graden anders maken, en ook blijvend veranderen. Rond 1.15 hebben we het erover in de video.

Het nieuwe inzicht dat ik kreeg kwam van Joost: hij vertelde dat vooral bij westerse mensen deze shock sterk is. Bij mensen die in andere tradities zijn opgegroeid, zoals oosterse of inheemse culturen, hebben er veel minder last van. Hoe dat kan, is onbekend, maar kan er misschien mee te maken hebben dat mensen in deze culturen allang opgegroeid zijn met het idee, het wereldbeeld dat alles verbonden is, dat er een bewustzijnscomponent in de realiteit zit, dat wij diep verbonden zijn met de rest van de natuur en de kosmos. Terwijl de meeste westerse mensen daar toch wat anders over denken.

Is dat een hint naar welk wereldbeeld kloppender is? Zou het misschien kunnen dat we de realiteit tijdens een psychedelische ervaring méér zien zoals hij echt is dan zonder? Kijk vooral bovenstaande video voor een antwoord daarop.

🌌Vragen over bewustzijn

En het roept diepe vragen op over of het verhaal wel klopt wat in het westen dominant is over de oorsprong van bewustzijn. We moeten helaas ons geplande event van 19 december over het mysterie van bewustzijn, met neurowetenschapper Cyriel Pennartz en kwantumfysicus Bernardo Kastrup verplaatsen, for obvious reasons. Heel erg balen, mensen die al een kaartje hebben, krijgen persoonlijk bericht over de opties en ik houd jullie hier en via LinkedIn op de hoogte van een nieuwe datum.

Als voorproefje alvast een paar fascinerende bronnen die ik hierover laatst tegenkwam, die zetten voor mij de ‘hard problem of consciousness’ wel in een ander daglicht. Hoe kan het dat we een individuele ervaring hebben? Waarom krijgt een willekeurige verzameling materie zoals een mens of dier überhaupt een ervaring? Daarop heeft de wetenschap nog geen goed antwoord. Het staat niet vast dat het bewustzijn komt door het brein. Het brein speelt ontegenzeggelijk een rol in de menselijke beleving, maar waar het bewustzijn vandaan komt, is volstrekt onbekend. Maakt het brein het, of ontvangt het brein het? Dat is zo’n onoplosbaar enigma, dat uiteenlopende vakgebieden de laatste jaren meezoeken naar een verklaring.

Nobelprijswinnaar in de natuurkunde Roger Penrose en zijn collega Stuart Hameroff vatten de stand van de huidige inzichten over bewustzijn beter samen dan ikzelf zou kunnen doen:

Consciousness implies awareness: subjective, phenomenal experience of internal and external worlds. Consciousness also implies a sense of self, feelings, choice, control of voluntary behavior, memory, thought, language, and (e.g. when we close our eyes, or meditate) internally-generated images and geometric patterns. But what consciousness actually is remains unknown. Our views of reality, of the universe, of ourselves depend on consciousness. Consciousness defines our existence.

Three general possibilities regarding the origin and place of consciousness in the universe have been commonly expressed.

(A)

Consciousness is not an independent quality but arose, in terms of conventional physical processes, as a natural evolutionary consequence of the biological adaptation of brains and nervous systems. This prevalent scientific view is that consciousness emerged as a property of complex biological computation during the course of evolution. Opinions vary as to when, where and how consciousness appeared, e.g. only recently in humans, or earlier in lower organisms. Consciousness as an evolutionary adaptation is commonly assumed to be epiphenomenal (i.e. a secondary effect without independent influence [1], [2], [3]), and also illusory (largely constructing reality, rather than perceiving it [4]). Nonetheless, consciousness is frequently argued to confer beneficial advantages to species [5]. Overall, in this view, consciousness is not an intrinsic feature of the universe.

(B)

Consciousness is a separate quality, distinct from physical actions and not controlled by physical laws, that has always been in the universe. Descartes' ‘dualism’, religious viewpoints, and other spiritual approaches assume consciousness has been in the universe all along, e.g. as the ‘ground of being’, ‘creator’ or component of an omnipresent ‘God’ [6]. In this view consciousness can causally influence physical matter and human behavior, but has no basis or description in science [7]. In another approach, panpsychism attributes consciousness to all matter, but without scientific identity or causal influence. Idealism contends consciousness is all that exists, the material world (and science) being an illusion [8]. In all these views, consciousness lies outside science.

(C)

Consciousness results from discrete physical events; such events have always existed in the universe as non-cognitive, proto-conscious events, these acting as part of precise physical laws not yet fully understood. Biology evolved a mechanism to orchestrate such events and to couple them to neuronal activity, resulting in meaningful, cognitive, conscious moments and thence also to causal control of behavior. These events are proposed specifically to be moments of quantum state reduction (intrinsic quantum “self-measurement”). Such events need not necessarily be taken as part of current theories of the laws of the universe, but should ultimately be scientifically describable. This is basically the type of view put forward, in very general terms, by the philosopher A.N. Whitehead [9], [10] and also fleshed out in a scientific framework in the Penrose–Hameroff theory of ‘orchestrated objective reduction’ (‘Orch OR’ [11], [12], [13], [14], [15], [16]). In the Orch OR theory, these conscious events are terminations of quantum computations in brain microtubules reducing by Diósi–Penrose ‘objective reduction’ (‘OR’), and having experiential qualities. In this view consciousness is an intrinsic feature of the action of the universe.

Let wel op, dit is absoluut nog geen geaccepteerde theorie, en er zijn ook veel wetenschappers die betwisten dat het nodig is om de kwantumfysica erbij te halen om bewustzijn te verklaren. Maar dat de diepmenselijke vraag hoe het kan dat we onszelf ervaren, leidt tot dit soort gedachten vanuit de natuurkunde geeft toch wel te denken.

🧠Als kwantumfysica neurowetenschap ontmoet

Meerdere lezers wezen me de laatste tijd op het werk van neurowetenschapper Jacob Jolij (Universiteit Groningen). In zijn boek Wat is ons bewustzijn nou eigenlijk? Verlaat hij zijn eigen vakgebied de psychologie om de vraag te beantwoorden: waarom bestaat er zoiets als bewustzijn in een materieel universum en waarom leiden sommige fysische processen daar tot een ­bewuste ervaring en andere niet? Trouw vatte zijn werk eerder al mooi samen:

‘Jolij laat zien dat denkers die bewustzijn reduceren tot fysische processen in het brein, geen antwoord (kunnen) geven op deze vraag. Dat brengt Jolij bij een andere tak van wetenschap waarin de waarnemer de werkelijkheid maakt: de kwantummechanica. In de natuurkunde van het allerkleinste verkeren deeltjes in verschillende toestanden tegelijk, tot ze door een waarneming worden gedwongen een ­gezicht te laten zien. Dat idee is zo onwerkelijk dat zelf natuurkundigen nog niet precies weten wat ze ­ermee aan moeten.

Simultane pijn­ervaringen van tweelingen

Nu volgt het wat speculatieve idee dat bewustzijn een rol speelt in die natuurkunde van het allerkleinste; dat bewustzijn de fysieke werkelijkheid kan maken of breken. Het zou paranormale verschijnselen kunnen verklaren, omdat gebeurtenissen die ogenschijnlijk niets met elkaar te maken hebben, toch verstrengeld zijn geraakt, zoals simultane pijn­ervaringen van eeneiige tweelingen.

Het brengt Jolij uiteindelijk in het ‘Q continuüm’ waarin bewustzijn, ­bestaande uit qualia (vandaar de Q), op een kwantummechanische manier is verbonden met de fysieke dimensies. Dat klinkt als hocus ­pocus, maar Jolij is een geduldige gids die deze ingewikkelde materie helder uitlegt en zich niet overschreeuwt.’

Zoals gezegd: dit is allemaal erg theoretisch, erg hypothetisch onderzoek. Maar de onderzoekers die zich er mee bezighouden zijn toch bepaald geen koekenbakkers. En er lijkt breder wat te verschuiven in het onderzoek en het denken over bewustzijn: fascinerend toch?

💡Ideeën en projecten van lezers

Ankie van Steen vroeg me of ik zin had om met haar een podcast op te nemen over de zoektocht naar zingeving, en de reden dat ik met sabbatical ga in juni. Dat werd een leuk gesprek.

Ook Ron van Es was zo aardig om mij uit te nodigen in zijn mooi gemaakte podcastserie De Tussenruimte, over de ‘liminale tijd’, de tussentijd tussen twee systemen waar we volgens hem, en mij, inzitten.

Filantroop Fred Matser gaf me laatst zijn boeiende boek Beyond Us, wat ook sterk ingaat op het bewustzijnsvraagstuk, en de maatschappelijke implicaties daarvan.

Transcend-buddy Hans Busstra schoof aan in de podcast van Rachel van de Pol om het te hebben over zijn eigen psychedelische ervaring.

Fijne zondag!