🌳🕸🍄Waar in de natuur zit bewustzijn allemaal?

🎧Podcast: Duiken met bewuste octopussen met filosoof Peter Godfrey-Smith.

Hoi, goedemorgen en welkom bij Transcend, mijn zondagse zoektocht naar zingeving en transcendentie. Wij zijn sinds 1 juni zeven maanden met sabbatical, per camper door de Europese natuur. En wat mij eigenlijk vooral opvalt deze eerste twee weken is hoevéél natuur er (nog) is. Vooral vanaf de grens met Duitsland zie je bij het rijden soms urenlang eindeloze naaldwouden met plukjes berkenbos. We zitten na de eerste stops in Twente en het Oost-Duitse natuurgebied Fläming nu in Noord-Tsjechië, waar de uitgestrekte Boheemse bossen worden afgewisseld met glooiende zomerse weides, waar de wind vandaag golven blaast in het gras.

“Het gonst hier”, zei Floor tijdens een boswandeling. Hier maakt een bos nog écht geluid: zoemen, ritselen, tsjilpen, kraken, ruisen. Kijk even goed naar één enkele boom, en je ziet waar dat geluid vandaan komt. In, op, naast, onder en boven zo’n boom krioelt het van de kevers, spinnen, vogels, hagedisjes.

Ik moest het even opzoeken, maar sommige grote bomen kunnen honderden verschillende soorten herbergen en voeden: rupsen, vogels, kleine zoogdieren, insecten, allerlei soorten lichen, schimmels, slijmzwammen. In dit gebied vallen vooral de vele vogels op: van groene spechten tot valkjes tot zelfs een paartje adelaars dat ik denk te hebben gespot.

Zo in de natuur valt toch weer echt op hoe ecosystemen werken: hoe ze draaien om gezonde relaties in plaats van duidelijk afgebakende individuen. Een gezonde boom is een enorm organisme met ontelbare connecties met andere organismen die weer ontelbare andere verbindingen maken, en dan kan ik nog niet eens in de grond kijken naar alle ontelbare mycorrhizale schimmels die onder onze voeten een complex web van leven en communicatie vormen, een internet van de natuur.

Photo by Minna Autio on Unsplash

Het is wat filosofen Gilles Deleuze en Felix Guattari het ‘rhizoom’ noemen. Het constant veranderende wortelnetwerk waar al het leven, en dus ook de hele maatschappij, een onderdeel van is, een organisme dat geen duidelijk begin of einde heeft, geen vastomlijnd doel, waarin alles een proces is en nooit statisch blijft. Je hóórt dat rhizoom hier - als je even stil staat om goed te luisteren.

Voor mij als stadsjongen toch wel een nieuwe ervaring om daar zo bovenop te zitten. Relaties, complexiteit, symbiose, de constante metamorfose die het leven is: mooi om daar even bij stil te staan. We zien een boom, maar waar die boom precies ophoudt en begint is niet duidelijk. De boom kan niet bestaan zonder de relaties en andersom. Een bos is geen verzameling bomen maar een veel complexer web van leven, dood, vertering, verandering. En van intelligentie.

Lees bijvoorbeeld wat Suzanne Simard, degene die de term Wood Wide Web groot maakte met haar publicatie in Nature, zegt in een mooi interview met de FT:

‘Would a tree notice us walking past? She insists it would. “If I clip the needles off a tree, or a caterpillar chews the needles off a tree, they respond differently. They’re so perceptive of what’s going on around them that it seems ridiculous to me that you would think otherwise.”

Is het ‘gewoon’ intelligent en ingenieus hoe bomen functioneren en hoe zo’n ecosysteem werkt, of zit er ook iets van bewustzijn achter? Door een mooi gesprek dat ik vlak voor vertrek voor onze podcastserie hadden, kijk ik ook wel wat anders naar al dat krioelende leven dan voorheen.

🕸Insecten en octopussen met bewustzijn?

Zelfs dieren zo ver weg van ons op de evolutionaire stamboom als octopussen en sepia’s, kunnen complexe plannen maken, kunnen individuele duikers herkennen en laten op allerlei manieren speels en nieuwsgierig gedrag zien. Het bewijs stapelt zich op dat niet alleen intelligentie, maar mogelijk ook bewustzijn op veel meer plekken in de natuur te zien is dan voorheen vaak werd aangenomen. Zelfs bij al die kruipende insecten op de boomstammen stellen steeds meer onderzoekers de vraag of er sprake kan zijn van bewuste ervaring:

Ants display rudimentary counting abilities, can understand the concept of zero and make tools. Fruit flies learn from their peers. Cockroaches have complex social lives. Fruit flies drown themselves in booze when deprived of mating opportunities. Some earwigs and other insects play dead when threatened by a predator.

Maar slim gedrag is nog geen bewustzijn per se. In de vierde aflevering van onze podcastserie Het mysterie van bewustzijn, duiken we (virtueel) de oceanen in met filosoof en duiker Peter Godfrey Smith. We kijken met de Australische schrijver van de prachtige boeken Other Minds en Metazoa naar wat we nou echt weten over de ervaring van dieren, zo uiteenlopend als inktvissen, bijen en olifanten. En kunnen planten en bomen misschien ook (een vorm van) ervaring hebben?

We krijgen van hem verrassende antwoorden op de grote vragen die bewustzijn in de natuur oproept.

• Luister hem hier of in de gratis app NRC Audio.

Als de evolutie op zoveel uiteenlopende manieren bewustzijn heeft voortgebracht, wat vertelt ons dat dan over wat dat bewustzijn ís? Is er een soort schaal van bewustzijn in de natuur van laag naar hoog? Wat betekent dat voor onze verhouding tot die dieren?

Wat leert het ons over onze eigen ervaring? En wat denkt Godfrey-Smith van het opkomende ‘panpsychisme’, de school van onderzoekers die denkt dat bewustzijn misschien wel een fundamentele eigenschap is van de natuur, alomtegenwoordig en overal om ons heen.

• Lees hier een goed stuk over het opkomende panpsychisme.

• En luister zeker ook de vier podcasts terug die filosoof Jessica van der Schalk en ik daarover maakten:

🧿Aflevering 1: Het moeilijke probleem van bewustzijn.

🧠Aflevering 2: Hallucineren we onze bewuste ervaring?

🍄Aflevering 3: De mystiek van psychedelica.

🐙 Aflevering 4: Duiken met bewuste octopussen.

🌌 Aflevering 5: Is bewustzijn een dimensie in de kwantumfysica? (Verschijnt aanstaande woensdag)

Door dat gesprek met Godfrey-Smith, kijk ik toch met wat andere ogen naar al die gonzende natuur hier. Na de Boheemse bossen weten we nog niet precies wat onze volgende stop wordt. Het plan is nog steeds om geen plan te hebben, ons te laten leiden door wat mensen ons ter plekke vertellen, waar het weer lekker is, de natuur mooi, waar de wind ons heen waait. Wu wei, niet-controleren, meegaan met de stroom. Als ik nog wat moois aantref hou ik jullie hier op de hoogte.

🍀Fijne zondag!