☯️De mystiek van kwantumfysica

Waarom natuurkundigen zo vaak boeddhisme, taoïsme en hindoeïsme aanhalen.

Hoi, goedemorgen en welkom bij Transcend, mijn zondagse zoektocht naar zingeving en transcendentie. Wat is dat toch met de kwantumfysica en mystieke ideeën over bewustzijn? Er zijn zóveel natuurkundigen die op een gegeven moment de Tao te ching, hogere bewustzijnsstaten, Indiase Veda’s of het boeddhisme aanhalen om te verklaren wat ze hebben ontdekt. Hoe kan dat?

En dat geldt zeker niet alleen voor mensen zoals Deepak Chopra en Fritjof Capra (The Tao of Physics). Dat zijn denkers die vaak interessante punten maken maar ook vaak zijn beschuldigd zijn van het bedrijven van pseudowetenschap of het trekken van te snelle conclusies. Maar juist ook Nobelprijswinnende en zeer zorgvuldige en eminente natuurkundigen zoals Albert Einstein, Erwin Schrödinger, David Bohm en Roger Penrose - ook zij klinken bij vlagen meer als mystici dan als fysici.

Ik kwam erop dankzij het geweldige boek When we cease to understand the world van de (in Rotterdam geboren) Chileense schrijver Benjamín Labatut, die recent genomineerd werd voor de Booker Prize. Veel dank aan Rosanne Hertzberger voor de tip.

• Lees hier de recensie van The New York Times.

In een wervelende combinatie van fictie en non-fictie vertelt Labatut verhalen over de wetenschappers met baanbrekende ideeën over de aard van de natuurkundige realiteit, die zelf vaak mystieke ideeën krijgen, religieus worden of soms helemaal doordraaien door hun bevindingen. Labatut citeert één van de grondleggers van de kwantumfysica, Karl Schwarzschild:

“Only a vision of the whole, like that of a saint, a madman or a mystic, will permit us to decipher the true organizing principles of the universe.”

Of neem dit citaat van David Bohm, ook een belangrijke grondlegger van de deeltjesnatuurkunde.

“Space is not empty. It’s full. It is the ground for the existence of everything, including ourselves.”

Of deze passage van kwantumfysici Edgar Mitchell en Robert Staretz, uit de bundel Consciousness and the universe van Roger Penrose en Stuart Hameroff.

“We live in a universe that operates according to the following principles: It is intelligent, creative, trial and error, interactive, learning, patricipatory, evolving, non-locally connected, based on quantum principles. This universe seems, in some sense, to be a living, evolving, adapting universe that utilizes information to organize itself and to create ever increasing levels of complexity.”

Deze interpretaties van de bevindingen uit de natuurkunde leiden er in elk geval toe dat het heersende wereldbeeld van de kosmos als een soort betekenisloze machine van botsende deeltjes onder druk komen te staan.

• Lezer Alain Raap tipte de documentaire Infinite Potential over het bij vlagen zeer spiritueel aandoende gedachtengoed van David Bohm.

• Ik vind zelf The Ending of time een fantastisch boek, dat bestaat uit discussies tussen David Bohm en de Indiase wijsgeer Krishnamurti.

🔬Mysterieuze zaken

Het voert te ver om in deze nieuwsbrief de filosofische en natuurkundige discussies helemaal uit te spinnen. Er is veel onenigheid over hoe kwantumfysica te interpreteren. Er gaan heel veel mensen met ideeën uit de kwantumfysica aan de haal zonder dat ze het echt snappen. Sommige beweringen zijn ronduit pseudowetenschappelijk of op zijn best onbewijsbaar. Maar dát de kwantumfysica rare, tegenintuïtieve en ronduit mysterieuze zaken aantoont over hoe de wereld werkt, over hoe wij de wereld zien, over onze plek in de realiteit, dat is onomstreden.

Als je maar ver genoeg inzoomt op materie, verdwijnt die materie. In de deeltjesnatuurkunde bestaat daarnaast het fenomeen van de kwantumverstrengeling: een verschijnsel waarbij deeltjes die ver uit elkaar staan, direct reageren op elkaars ‘gedrag’. (Deze metafoor klopt niet helemaal maar er zijn maar weinig manieren om de kwamtumwerkelijkheid te beschrijven zonder complexe formules). Deze deeltjes zijn met elkaar verbonden op een manier die sneller is dan de snelheid van het licht. Iets wat de fundamentele vraag oproept: hóé zijn ze dan verbonden? Dat kan niet iets materieels zijn want materie kan niet sneller dan het licht gaan, maar wat dan wel? Een andere dimensie, een onderliggende laag van bewustzijn? Iets anders? Einstein noemde dit niet voor niets “spooky action at a distance”.

Een ander gek verschijnsel is het feit dat het voor het gedrag van quanta kan uitmaken of ze gemeten worden of niet. Deeltjes gedragen zich anders als ze worden geobserveerd dan als ze niet worden geobserveerd. Ja echt. Sommige natuurkundigen denken daarom dat de materiële realiteit iets is dat ontstaat in relatie tot bewustzijn.

Kwantumfysica is zo notoir ingewikkeld dat het makkelijk is om je vingers eraan te branden en dingen verkeerd te begrijpen, zeker ook voor mij als eenvoudige journalist. Maar de recente inzichten uit de deeltjesnatuurkunde roepen bij vrijwel iedereen die zich erin verdiept grote vragen op over hoe het kan dat de realiteit zich op het allerkleinste niveau zo radicaal anders gedraagt dan hoe wij de realiteit zelf zien en ervaren. Inzichten uit de kwantumfysica duiden er in elk geval op dat onze beleving van de wereld niet het complete verhaal is.

☯️Oosterse spirituele stromingen

Dat deze ideeën veel raakvlakken hebben met oosterse spirituele stromingen, valt al langer op. Ik kwam dit boeiende artikel tegen uit Nature, uit 2000 alweer:

In quantum physics — where common sense breaks down — new philosophical insights are needed to transcend Newton's classical world. Schrödinger, whose equation defined the behaviour of particles and waves at the microscopic level, declared himself a ‘Vedantist’, a category of Hindu philosopher.

Einstein and Schrödinger's influences resonated with south Asian philosophy. [They] believed that the self was a transient observational platform — Buddhists hold almost exactly the same view. “There is no thinker but the thoughts, no perceiver but the perceptions, no craver but the cravings.

Schrödinger was influenced by Schopenhauer and Vedantism. Schopenhauer's debt to Buddhism is well known. And Walter Moore, Schrödinger's biographer, has noted that “the unity and continuity of Vedanta are reflected in the unity and continuity of wave mechanics”.

🌳Pantheïsme

Aan de lange lijst met fysici die klinken als mystici, kan ook Nobelprijswinnaar Frank Wilczek worden toegevoegd, las ik in dit interessante interview met hem door collega Margriet van der Heijden. Hij deed baanbrekend werk naar onder meer tijdkristallen.

Zeer lezenswaardig, juist vanwege de scepsis, de zorgvuldigheid waarmee Wilczek te werk gaat. Niet voor niets citeert hij in zijn boek ook die andere grote natuurkundige, Sir Isaac Newton, die ooit schreef dat het „veel beter is om met zekerheid uitspraken te doen over iets kleins en de rest over te laten aan degenen die na je komen, dan vermoedens uit te spreken over het geheel, zonder daarover ooit zeker te zijn”. Maar het opvallendst vond ik het kadertje dat naast het interview stond:

Voor zijn boek moest Wilczek een stapje achteruit doen en het grotere geheel van de natuurkunde overzien. Het gaf hem plezier en leidde tot nieuwe inzichten, zegt hij. Mooi vindt hijzelf de in zijn boek verwoorde gedachte dat je als natuurwetenschapper ‘herboren’ wordt: je moet het wereldbeeld loslaten dat je jezelf als baby en kind hebt gevormd door zintuiglijke waarnemingen te ordenen, er patronen in te ontdekken en daar verklaringen voor te vinden. Want: „Veel van de mentale beelden waarmee we ons door de wereld bewegen, rijmen niet met het natuurwetenschappelijk beeld dat tevoorschijn komt wanneer je de wereld bestudeert met microscopen en andere instrumenten en met wiskundige methodes.”

In zijn boek noemt hij zichzelf een pantheïst, net als bijvoorbeeld Spinoza en Einstein. Iemand dus voor wie god, of het goddelijke, in de natuur zelf schuilt. „Er is wel een probleem”, waarschuwt hij. „Het woord god of goden wordt zo los gebruikt en deze termen kunnen zoveel verschillende betekenissen voor mensen hebben, dat het gemakkelijk misverstanden oplevert.”

„Tot op zekere hoogte is het dus een kwestie van taal. Tegelijk is voor mij het bestuderen van de fysische werkelijkheid zo waardevol en verrassend geweest dat de ervaringen die me dat opleverde tegemoetkwamen aan wat meestal als religieuze drijfveren worden beschouwd. Ervaringen waarbij je je tot de fysische werkelijkheid verhoudt als tot iets heiligs, iets om naar terug te keren, om te raadplegen, iets dat een bron is van verwondering en inspiratie en dat je nooit teleurstelt.”

Pantheïsme, panpsychisme, oosterse filosofieën over een onderliggende kosmische geestelijke dimensie: het is toch wel heel interessant dat zoveel natuurkundigen daarbij uitkomen, toch? In de allerkleinste deeltjes zitten blijkbaar de allergrootste ideeën, en de natuurkunde roept vragen op die eerder klinken als het domein van de religie dan van de wetenschap. Dat geeft toch te denken.

Fijne zondag!