🧠 Het mysterie van bewustzijn

Nieuwe inzichten uit de neurowetenschap en de kwantumfysica roepen diepe vragen op over de menselijke ervaring en betekenisgeving.

Hoi, goedemorgen en welkom bij Transcend, mijn zondagse zoektocht naar zingeving en transcendentie.

Deze week: bewustzijn. Als er iets is wat we normaal gesproken aannemen als de gewoonste zaak van de wereld, is dat we een ervaring hebben, bewustzijn, dat het überhaupt als íéts voelt om Wouter te zijn. Maar er is de laatste tijd wat aan het kantelen in het onderzoek naar wat dat bewustzijn nou eigenlijk is. In Future Affairs gisteren blikte ik al vooruit op wat dat kan betekenen voor de toekomst van maatschappelijk welzijn. Maar het kan ook grote gevolgen hebben voor hoe we denken over onze plek in de wereld, en voor wat betekenisgeving inhoudt.

Credit: University of California.

Huh, maar bewustzijn is gewoon hersenactiviteit toch? Nou, dat blijkt dus volgens sommige hersenonderzoekers toch anders te zitten. Ga op zoek naar bewustzijn in het brein, en het is niet goed terug te vinden. Hoeveel scanners ze er ook tegenaan gooien: ‘het’ blijkt nergens te ‘zitten’.

Ik had samen met Jessica van der Schalk dit fascinerende gesprek met neurowetenschapper prof. Sarah Durston. Volgens haar loopt de hersenwetenschap tegen een muur op met de traditionele verklaring van bewustzijn, en is het tijd om ook naar andere verklaringen te kijken.

Zou het bijvoorbeeld kunnen dat de hersenen functioneren als een soort radio, die een signaal oppikt dat wij ervaren als ons bewustzijn? Volgens haar is dat een optie die serieus genomen moet worden. Dat roept voor mij meteen bizar klinkende vragen op, zoals: wat is dat signaal dan? Waar komt dat vandaan? In de filosofie en religie wordt hier al millennia over nagedacht, maar dat dit zo hardop gezegd wordt in de hersenwetenschap was nieuw voor me.

• Luister hier de hele podcast over de enorme implicaties die dit inzicht kan hebben. Als je op de betaalmuur stuit: de podcast is ook te luisteren in de gratis app NRC Audio.

De laatste tijd viel me al wel op dat er over dat bewustzijn heel bijzondere dingen worden gezegd, die niet goed lijken te passen bij het dominante westerse wereldbeeld. Als het een product is van hersenactiviteit, zou je bijvoorbeeld verwachten dat als je hersenen stil komen te liggen, zoals bij een herseninfarct, mensen mínder bewustzijn ervaren. Maar dat is lang niet altijd zo.

Harvard-onderzoeker Jill Bolte Taylor beschrijft in haar beroemde TED Talk, hoe zij tijdens een beroerte een totaal overweldigende ervaring kreeg, die haar radicaal anders deed nadenken over bewustzijn:

Overigens vallen mij interessante parallellen op tussen haar ervaring en de beleving die mensen hebben aan psychedelica. Ook psychedelica kunnen delen van de hersenen stilleggen, terwijl mensen juist overweldigend méér bewustzijn ervaren.

Ook hersenonderzoeker Anil Seth had een vreemde ervaring toen zijn brein werd uitgeschakeld door een verdovingsmiddel bij een operatie. Volgens hem hallucineren we onze bewuste werkelijkheid eigenlijk altijd, alleen noemen we hallucinaties die we delen gewoon "de realiteit”.

🌌Kwantumfysica

En niet alleen uit de hersenwetenschap komen vreemd klinkende ideeën over bewustzijn. Jessica en ik spraken onlangs ook met Bernardo Kastrup. Hij is natuurkundige en filosoof, en werkte onder meer bij CERN, waar de deeltjesversneller staat. Hij verdiepte zich in het onderzoek naar de allerkleinste deeltjes van de realiteit, kwantumfysica. Uit die kwantumfysica blijken de laatste jaren uit experimenten vrij bizarre dingen die ons begrip van de materiële werkelijkheid, én bewustzijn, veranderen.

De allerkleinste deeltjes kunnen bijvoorbeeld over een afstand van lichtjaren met elkaar verstrengeld zijn: verbonden zonder dat er een materiële verbinding is. Waaruit bestaat die verbinding dan wél? Of neem een ander beroemd kwantumfysisch experiment waaruit blijkt dat voor hóé een deeltje zich gedraagt, het uitmaakt of het door iemand wordt bekeken. Ja, inderdaad, deeltjes gedragen zich in sommige experimenten anders op het moment dat er een bewuste waarnemer is dan als dat niet zo is. Wat is dan de rol van bewustzijn in het creëren van de kwantumrealiteit?

Volgens Kastrup moeten we daarom heel anders kijken naar de aard van de kosmos. Zou het kunnen dat bewustzijn de meest fundamentele natuurkracht is? Dat het de laag van de realiteit is waarin al het andere ontstaat?

Luister hier onze podcast met hem. Ik moest nog dagen bijkomen van dit gesprek omdat het mijn eigen wereldbeeld zo op zijn kop zette.

Het is wel goed om even vast te stellen dat lang niet alle natuurkundigen en hersenonderzoekers het eens zijn met de stellige conclusies van Kastrup. Zo denkt kwantumfysicus Carlo Rovelli dat het helemaal niet nodig is om zulke aannames te doen, vertelt hij in deze boeiende podcast over zijn nieuwe boek Helgoland.

Als je dit onderwerp interessant vindt, en tegelijkertijd net als ik ook nogal sceptisch wordt van al te spiritueel klinkende uitleg - lees dan vooral het boekje Conscious van Annaka Harris. Zij beschouwt in 120 pagina’s nuchter en wetenschappelijk wat de verschillende denkscholen zeggen over bewustzijn, en wat het recente onderzoek uitwijst. Zij komt overigens ook tot de conclusie dat het niet uitgesloten is dat bewustzijn een fundamentele natuurkracht is die wij met ons brein kunnen ‘ontvangen’ als een soort radio.

🧘‍♂️Meditatie

Het is sowieso een interessante denkoefening, maar wat heb je er nou concreet aan om zo na te denken over bewustzijn? Nou, ik merk dat het bij mij wel wat verandert de laatste tijd. Recent ben ikzelf wat meer aan het experimenteren met meditatie, wat mij toch wel anders doet kijken naar mijn eigen bewustzijn, en me vooral rustiger en tevredener maakt.

Onder begeleiding van systemisch coach Lars Lutje Schipholt heb ik via een boeddhistisch geïnspireerde methode Zen-meditatie geoefend. Het doel daarvan is om in een meditatieve staat te komen waarin je ervaart dat er een alternatief is voor je normale beleving van de wereld. Én dat je een keuze hebt om altijd in te tunen op dat diepere bewustzijn, waardoor je een gevoel van kalmte, ruimtelijkheid en tevredenheid kun ervaren.

Als het te zweverig voor je klinkt - snap ik. Heb ik zelf ook wel. Ik ben ook een beetje op zoek naar betere taal hiervoor, die minder woo-woo klinkt. Zeker als er veel ritueel en dogmatische traditie bij komt kijken, gaat mijn bullshitalarm af. Maar tegelijkertijd is deze meditatie-ervaring voor mijzelf ook wel een bevestiging dat de aard van mijn bewustzijn misschien wel anders is dan ik tot nu toe aannam.

Hoe het dan wel precies zit? Geen idee. Het is heel verleidelijk om mee te gaan in -ismes zoals boeddhistische, hindoeïstische of panpsychistische verklaringen. Daar zit v veel wijsheid in. Maar het lijkt me ook een onderdeel van de menselijke neiging om alles te reduceren tot iets wat we kunnen snappen en benoemen. Als ik íéts ben, ben ik vooral meer agnost geworden de laatste tijd: ik weet het ook niet.

Het is absoluut zo dat ik dingen over het hoofd zie in deze discussie: het is voor mij ook een zoektocht, en eentje waarmee ik pas net serieus ben begonnen. Dus vul me aan waar je kunt en als je denkt dat ik kletskoek verkoop: laat het me weten.

💡Ideeën van lezers

Rudy de Waele tipte me deze legendarische video over de aard van bewustzijn van Jiddu Krishnamurti, volgens velen één van de grootste geestelijke leiders van de moderne tijd.

Yvonne Zonderop wees me op haar goede interview met techniekfilosoof Luciano Floridi, ‘dat op bepaalde manier hieraan verwant is’. Dat kun je wel stellen. Waar ligt de grens tussen mens, machine en natuur?

Henk Schrikkema tipt Lone Franks boek De vijfde revolutie, dat komt tot aardsere verklaringen van bewustzijn. “Frank betoogd met haar onderzoek, dat bewustzijn mogelijk toch een fysiologisch verschijnsel is. Er op wijzend dat zaken zoals religie (als onderdeel van dat bewustzijn) een te manipuleren fysiologische breinactiviteit is.

Myriam Hellings: “Voor mij is de basis het onderzoek naar het (collectief) bewustzijn van Carl Jung (o.a. Verzameld Werk en Rode Boek). Hij vertrok vanuit de psychologie maar vond verbanden met mythologie en oude rituelen, met het sjamanisme, Oosterse en Westerse filosofie en religie, paranormale psychologie, kosmologie, alchemie, natuurkunde en kunst. Misschien een beetje veel. Een modernere filosoof in wiens werk ik veel van de Jungiaanse gedachten herken, is Ken Wilber.”

Anke: “Bewustzijn is iets ongrijpbaars en tegelijk is het voor mij een ‘weten’ dat het oneindig ver reikt. Verder dan ons lichaam, verder dan het aardse, en nog veel verder dan dat. Als kind het ik een nabij-de-dood-ervaring beleefd en heb ik een klein beetje mogen ervaren tot waar ons bewustzijn reikt.”

Gianluigi Cuccureddu: “[De belangrijkste] realisatie is in deze volgens mij tweeledig, het realiseren van natuurlijk bewustzijn (dat er alleen DIT moment is, en ervan genieten, ook al is het geen pretje) en het proberen realiseren van in het moment leven.”

Rolf van Haren: “Wat bewustzijn precies is, lijkt me een redelijke Catch 22. Betekenis geven in woorden aan iets dat zo abstract is en eigenlijk hoogstens vaag te omschrijven, is als vragen hoeveel druppels water er in de oceaan zitten. Je kunt het waarnemen en conceptueel enigszins proberen te duiden en daar begint het en eindigt het mee. Er zijn veel filmpjes over wat positieve aandacht en negatieve aandacht doet met objecten en dat is hoe bewustzijn werkt het is hoe wij ons verhouden en met welke intentie tot objecten of levende wezens. Bewustzijn is overal, bewustzijn IS, het is alles en het is niets in één. In ieder geval iets waar onze beperkte hersenpan nooit een egocentrisch sluitend antwoord op kan vinden omdat het dit overstijgt. We kunnen alleen de werking waarnemen en er voor buigen.”

En een interessante tip: Hoogleraar neurowetenschappen Cyriel Pennartz schreef het boek De code van het bewustzijn. Het is een zoektocht naar een van de grootste wetenschappelijke uitdagingen van de 21e eeuw: het begrijpen van de samenhang tussen hersenen en geest. Klinkt veelbelovend. Aanstaande maandag is het boek verkrijgbaar.  

Bennie Mols interviewde hem, en vat Pennartz' stelling zo samen: “Hij zet zich af tegen zowel het dualisme als het harde materialisme (maar ook tegen pan-psychisme). Hij zoekt een derde weg en ziet meer in een moderne versie van Spinoza's monisme: hersenen en geest zijn twee kanten van dezelfde medaille.”

🔮Lezersvraag voor de volgende keer

Het bewustzijn is dus misschien wel een veel krachtiger instrument om de werkelijkheid vorm te geven dan ik dacht. Dat doet mij denken aan hoe we nu omgaan met de pandemie. De overheersende staat van bewustzijn is volgens mij het afgelopen jaar toch wel angst. Wat weten we eigenlijk van angst, en daarmee goed omgaan? Heb jij interessante ervaringen of goede bronnen die je wilt delen? Graag via m’n LinkedIn of door hieronder een comment achter te laten.