😱 Ik ben wel klaar met al die angst

Massavorming, "verlittekening van geloof" en boeddhistische tips tegen corona-angst.

Hoi, goedemorgen en welkom bij Transcend, mijn zondagse zoektocht naar zingeving en transcendentie. Ik ben nu drie maanden bezig hiermee, dus een mooi moment om de balans op te maken. Ik mocht aanschuiven in de podcast van Tim Gouw en Maarten van den Heuvel om dat te doen: een mooi open gesprek over vaderschap, zingeving, op je bek gaan, identiteitscrises, vrijheid, en de échte, ultieme bron van geluk: een espresso-apparaat voor babymelk.

😵De angst regeert

Verder deze week een minder gezellig, maar wel urgent, onderwerp: angst. Opzij springen als iemand op 1,4 meter afstand van je staat, constant Twitter checken voor het laatste nieuws en overige fear porn, bang zijn om een arm om iemand heen te slaan, zelfs als diegene het echt nodig heeft.

Ik ben blij dat de ergste angst een beetje uit de samenleving lijkt te zijn gevloeid de laatste maanden, maar als je ziet wat er deze zomer wordt opgetuigd onder de noemer van een ‘testsamenleving’, kan ik me niet aan de indruk onttrekken dat de angst nog altijd regeert. Ook ikzelf ben trouwens nog steeds angstiger, voorzichtiger, afstandelijker dan ik eigenlijk zou willen, merk ik.

Dat doet me denken aan dit interessante gesprek dat ik eerder voor NRC had met de Vlaamse hoogleraar klinische psychologie Mattias Desmet. Hij waarschuwt dat de massale angstkramp waarin de samenleving zit sinds corona een gevaarlijk teken is, namelijk een teken van zogeheten massavorming.

„Bij massavorming zorgt massale angst in een samenleving ervoor dat er een soort hypnose-achtige staat optreedt,” zegt hij. Onderbewuste processen nemen het brein dan nog meer over dan normaal en vertroebelen de ratio.

„Het collectieve bewustzijn kan dan volledig worden overgenomen door één verhaal, in dit geval het verhaal van het virus. Omdat het bewustzijn zich zo vernauwt op één onderwerp, raakt het zicht op andere aspecten van de realiteit zoek.”

Desmet vergelijkt het met de lichtbundel van een lamp die nauwer wordt, als een spotlight, en alles wat erbuiten valt in de duisternis laat verdwijnen. „Bij massavorming ervaart het individu een soort vernauwing in de tijd, vergelijkbaar met dromen. Ook in dromen is er geen echte beleving van heden, verleden en toekomst, de beleving vindt meer plaats op één langgerekt en ongedefinieerd moment in de tijd.”

„Mensen vóélen wel dat er iets mis is aan deze reactie. Iedereen ziet: dit is niet normaal, dit is overdreven, dat álles wordt beheerst door een ‘strijd tegen een virus’.” Maar rationele afwegingen raken in een situatie van massavorming overschaduwd door de collectieve angst die alles overneemt.

🌧️Massaal onbehagen

Toch is een deel van de angst voor corona wel degelijk reëel: mensen sterven aan het virus, en als ziekenhuizen te vol raken, raakt de maatschappij ontwricht. Het kan ook rationeel zijn om collectief bang te zijn voor een gevaarlijk virus, toch?

„Het is de blinde en monomane manier waarop het gebeurt die opvallend is, die aantoont dat er meer aan de hand is. De balans tussen de schade van de massale angst aan de ene kant, en de reële schade door het virus aan de andere kant, is niet met elkaar in verhouding.”

Massavorming kan alleen in specifieke omstandigheden optreden, onder bepaalde voorwaarden, zegt Desmet. „Een maatschappij moet al verzadigd zijn van angst, onbehagen en een gebrek aan zinverlening.” Massavorming vindt zelden plaats als alles goed gaat. Als er sprake is van breed gevoeld onbehagen, een gebrek aan betekenisvol sociaal contact, dán zijn mensen heel gevoelig voor een verhaal dat één duidelijk object van hun angst aanwijst.

In het geval van de coronacrisis is duidelijk aan die voorwaarden voldaan, vindt Desmet. Er zijn veel statistieken die in de periode voorafgaand aan de pandemie wezen op sterk stijgende aantallen burn-outs, een veel hoger gebruik van antidepressiva. Veel psychiaters en filosofen spraken in de periode voor de pandemie van ‘een zingevingscrisis’.

„Die massale, vrijvlottende angst is een voedingsbodem voor het onbehagen dat we nu buitenproportioneel projecteren op dat virus”, volgens Desmet. Hij denkt dus dat er een verband is tussen alle burn-outs en depressies vóór de pandemie en hoe we nu collectief overdreven angstig reageren op het virus. „Mensen hebben een onweerstaanbare drang om hun angst ergens aan te koppelen.”

• Lees hier mijn hele interview met Desmet terug.

• Kijk ook deze video van De Nieuwe Wereld met hem, nog steeds actueel.

  

‘Verlittekening van geloof’

Angst kan dus een teken zijn van onderliggende problemen, en is dus ook nogal lastig om vanaf te komen. En dat terwijl er volgens mij alle reden is om de bangigheid van ons af te schudden. Zeker nu binnen hopelijk enkele maanden het leven weer een beetje normaal zal worden, hebben we juist meer losheid, risico, ondernemerschap, grensverleggend denken nodig, betoogt dit interessante stuk uit The Washington Post. Want te lang blijven hangen in angst, veroorzaakt ‘verlittekening van geloof’:

As early as April of last year, economists documented the “belief-scarring effects” of the pandemic. They predicted “a persistent change in beliefs about the probability of an extreme, negative shock” and “long-lived responses of beliefs to transitory events, especially extreme, unlikely ones.”

They made a simple point: We scare easily, and we stay scared a long time. Carried over into other realms of life, it could produce a widespread risk aversion that is the very last thing [we] can afford now.

🌞Tips tegen de angst

Maar wat te doen tegen zo’n diep ingebakken, en deels collectief opgewekte emotie als angst? Daarover is heel veel te zeggen en zijn zelfhulpboeken volgeschreven. In dat woud van adviezen vielen die van de boeddhistische monnik Thích Nhất Hạnh mij op door de diepgang en helderheid ervan:

Fear keeps us focused on the past or worried about the future. If we can acknowledge our fear, we can realize that right now we are okay. Right now, today, we are still alive, and our bodies are working marvelously. Our eyes can still see the beautiful sky. Our ears can still hear the voices of our loved ones.”
― Thích Nhất Hạnh

“If we can model the ability to embody nonfear and nonattachment, it is more precious than any money or material wealth. Fear spoils our lives and makes us miserable. We cling to objects and people, like a drowning person clings to any object that floats by. By practicing nonattachment and sharing this wisdom with others, we give the gift of nonfear. Everything is impermanent. This moment passes. The object of our craving walks away, but we can know happiness is always possible.”
― Thích Nhất Hạnh

Hier een puntige, zij het wat Amerikaanse, samenvatting van de adviezen die Thích Nhất Hạnh geeft in zijn boekje Fear:

💡Ideeën van lezers

Bas Delleman tipt het werk van Fritz Riemann, met name zijn boek Grundformen der Angst. “Hij koppelt angst aan verlangen en persoonlijkheidstructuren, in lijn met Jung. Dat is later verder uitgewerkt door de Oostenrijker Thomann. Zij maken verbinding tussen existentiële angst en behoeften. Zij komen zo tot een typologie die krachten en tegenkrachten in beeld brengt en helpend is om daarmee in de werkelijkheid om te gaan. Ik maak er veel gebruik van om mensen inzicht en bewustzijn te bieden over eigen gedrag en dat van anderen en daar passend mee om te gaan.”

Menno van Doorn: “Een leuke invalshoek voor angst kan de angst voor robots en AI zijn. We schreven een rapport daarover De Frankensteinfactor, anatomie van de angst voor AI. Daarin tref je o.a. Freud en Ernst Jentsch aan. Freuds Das Unheimliche uit 1919 vond ik erg interessant. Irvin Yalom met de Big Four angsten [dood, isolatie, vrijheid en betekenisloosheid] is ook fascinerend. Een van de basisangsten is de angst voor vrijheid!”

Yolanda Buchel raadt deze TED Talk aan:

Lezersvraag voor de volgende keer

Nog zoiets dat me de laatste tijd zo opvalt in de tijdsgeest: we zijn er bijzonder goed in geworden om te zenden, maar zouden we niet wat meer aandacht moeten hebben voor het ontvangen? Het luisteren in plaats van het praten? Laat ik dan maar beginnen met naar jullie te luisteren: wat weten jullie over luisteren, heb je er ideeën bij, ken je interessante bronnen? Laat het me weten via m'n LinkedIn, of laat hieronder een comment achter.