🌌Is de dood het einde, of een transitie?

Het leven is een proces dat andere processen in gang zet - dwingt dat tot een andere blik op de dood?

Hoi, goedemorgen en welkom bij Transcend, mijn zondagse zoektocht naar zingeving en transcendentie. Even een Grote Vraag deze week, dacht ik. Niet om er een definitief antwoord op te geven, wel om even op een rijtje te krijgen wat hierover nou spannende nieuwe ideeën zijn. Die zijn er namelijk tot mijn verbazing volop over de eeuwenoude vraag: wat gebeurt er na de dood?

🦋Het leven als metamorfose

Een prachtig boekje kreeg ik laatst van filosoof Jessica van der Schalk: Metamorphoses van de Franse filosoof Emanuele Coccia. Uit een recensie:

“Het uitgangspunt is de continuïteit van alle vormen van leven. Dit betekent niet alleen hun gemeenschappelijke oorsprong. Zelfs in de aanwezigheid van hun bestaan ​​zijn alle levende wezens met elkaar verbonden. Van de eenvoudige organismen tot de hogere zoogdieren, ze behoren allemaal tot één enkele levensstroom. In deze levensstroom verschijnen en verdwijnen de individuele exemplaren ook weer. Dit geldt ook voor mensen:

“In onze adem gaat de adem van een ander door, in onze aderen stroomt het bloed van een ander; het DNA dat we van iemand anders hebben gekregen modelleert en vormt ons lichaam. Net zoals ons leven lang voordat we werden geboren begon, eindigt het lang nadat we sterven. Onze adem wordt niet droog in ons lijk: hij zal nog steeds zorgen voor al diegenen die een feest met die adem zullen vieren.”

Wat ik zo interessant vind, is dat dit helemaal niet zo'n baanbrekend idee is. Natuurlijk is de dood in strikte zin niet het einde: het materiaal waaruit wij zijn opgebouwd, gaat over in de bodem, de lucht, het water, en uit dat materiaal wordt uiteindelijk weer nieuw leven gevormd. Volgens Coccia is het leven geen afgescheiden ‘ding’ maar een eindeloos proces van telkens nieuwe metamorfoses. Dat is geen heel nieuw idee, maar op een of andere manier toch een kanteling van mijn blik merk ik.

🧠Continu bewustzijn?

Dat de dood een transitie is voor ons stoffelijke deel, is dus niet heel controversieel. Maar dat dat ook zou kunnen gelden voor ons bewustzijn, ons geestelijke deel (voorzover die twee als losstaand kunnen worden beschouwd) - dan kom je al heel snel in vreemd territorium terecht, dat van de religie, spiritualiteit, het wensdenken misschien wel maar zeker niet de wetenschap - toch?

Nou, daarin lijkt opvallend genoeg wat te veranderen. Hoe je naar deze vraag kijkt, wordt voor een belangrijk deel bepaald naar hoe jij denkt over je eigen bewustzijn. Het bewustzijn definieer ik hier even als het simpele feit dat je een ervaring hebt, dat het als iets voelt om jou te zijn. Dat de lichten in jouw wereld aan zijn in plaats van uit. Waar die beleving van het leven vandaan komt, is nog een van de grootste onopgeloste mysteries van de wetenschap. The hard problem of consciousness, wordt dat genoemd door de Australische filosoof David Chalmers.

Waar veel wetenschappers de laatste decennia op zoek zijn gegaan naar de oorsprong van het bewustzijn in ons brein, blijkt dat daar (voorlopig nog?) niet te vinden.

Produceert ons brein ons bewustzijn? Is het een zogeheten emergent verschijnsel? Iets zoals een duin? Dát een duin uit helmgras, wind en zand bestaat kan iedereen zien, maar hóé een duin uit die elementen ontstaat is niet af te leiden uit de onderdelen. Zou het kunnen dat bewustzijn ook zo werkt? Dus dat het wel komt door stofjes en stroompjes in het brein maar dat het simpelweg te moeilijk is om het daartoe terug te leiden? Of leven mensen in een soort ‘gezonde hallucinatie’ zoals hoogleraar Cyriel Pennartz in zijn nieuwe boek schrijft?

The jury is still out over die vraag. En omdat het beantwoorden ervan zo moeilijk is, bekijken veel wetenschappers ook andere theorieën over de aard van ons bewustzijn. Zo zijn er opvallend veel behoorlijk serieus te nemen denkers en onderzoekers die de mogelijkheid verkennen dat het bewustzijn misschien niet iets is wat het brein produceert, maar wat het brein ontvangt, als een radio. Maar waar komt dat signaal dan vandaan? En wat gebeurt er met het signaal als het brein ermee stopt? Gaat dat dan door? Gaat het ergens anders in over? Mindblowing vragen vind ik, waar dus opvallend genoeg geen sluitend antwoord op is.

🦄Geen sprookjes geloven

Als het op dit soort vragen aankomt is Sam Harris vaak een beetje mijn baken in de storm. Bekend geworden als één van de New Atheists die zich fel verzet tegen dogmatische, ontoetsbare en onwetenschappelijke redeneringen in religie. Maar ook iemand die zich heel veel bezighoudt met het bewustzijnsvraagstuk. Luister even in de video hieronder naar wat hij zegt over de vraag waarmee ik deze nieuwsbrief begon: wat gebeurt er als je doodgaat?

Volgens hem moeten we niet in sprookjes geloven dat we in een soort groene weide onze overleden familieleden weer in de armen vallen, maar is met de huidige stand van de wetenschap simpelweg niet te zeggen wat er met je bewustzijn gebeurt na de dood. We weten het niet.

Interessant is dat de vrouw van Sam Harris, Annaka Harris, een boekje heeft geschreven, Conscious, waarin ze voorzichtig tot de conclusie komt dat de optie dat het bewustzijn iets is dat ontstaat buiten onszelf, een stroming die panpsychisme heet, misschien wel de meest plausibele verklaring is. Iets dat mij wel even heel anders doet kijken naar mezelf, mijn bewustzijn en uiteindelijk ook naar de dood.

• Kan panpsychisme ooit bewezen worden? Verrassend genoeg: misschien wel. (MIT Technology Review)

❗Brainwash Festival

Op zaterdag 30 oktober gaan Jessica Van Der Schalk en ik de Amerikaanse denker Jeremy Lent voor NRC Future Affairs interviewen over zijn geweldige boek The web of meaning, tijdens Brainwash Festival in Amsterdam. Hij denkt dat we elementen uit oude wereldbeelden moeten integreren met de moderne wetenschap, en dat een verbindender blik op de natuur een groot deel van de problemen waarin we nu zitten zou kunnen oplossen. Zou het?

Ook heel tof: we spreken er ook met Toby Ord van Oxford University, schrijver van het mooie boek The Precipice en de grondlegger van de beweging rondom 'Effective Altruism'. Bekijk het programma hier.

💡Tips van lezers

Joost Breeksema tipte me Descending the mountain “Een van de mooiste documentaires over onderzoek naar psychedelica die ik gezien heb. Ontroerende scènes in een magisch berglandschap over onderzoek dat de grenzen van de wetenschap en bewustzijn verkent, geleid door twee Zwitsers met mystieke inborst: een nuchtere neurowetenschapper en een wijze Zen-monnik.”

Ingrid Kamerling brengt binnenkort haar documentaire Blue Monday uit. Kan de creativiteit, de ongeremdheid en de spirituele of mystieke ervaringen van de psychose de patiënten en de samenleving iets brengen? Met de docu verkent Kamerling die vraag. Uit de promotekst: ‘Mijn vader is mijn vader niet, zag Jerry in een psychose. Hij had gelijk, is te zien in de documentaire Blue Monday – een pleidooi voor een radicaal andere kijk op de GGZ. Maandag 11 oktober 20.25 uur op NPO2.’

🔮Lezersvraag voor de volgende keer

Wij gaan, nu het eindelijk weer mag, ook af en toe bijeenkomsten organiseren rondom de thematiek van Transcend, in Arminius in Rotterdam, op zondag 14 november, zondag 12 december en zondag 19 december. Zet ze alvast in de agenda. Meer informatie volgt snel. Samen met filmmaker Hans Busstra (o.a. Tegenlicht) gaan we met publiek en interessante sprekers op zoek naar zingeving in deze tijd van grote veranderingen. We hebben al een paar mooie ideeën voor thema’s, maar staan heel erg open voor suggesties. Over welk onderwerp, en met welke sprekers zou jij nou eens een mooie zondagmiddag willen samenkomen? Laat het me weten via m’n LinkedIn, of in de comments hieronder.

Fijne zondag!