🏛️Wat we kunnen leren van de stoïcijnen - en wat niet

De blinde vlekken van de stoa.

Hoi, goedemorgen en welkom bij Transcend, mijn zondagse zoektocht naar zingeving en transcendentie. Deze week: de stoïcijnse filosofen, een filosofische school die al dik tweeduizend jaar oud is en die de laatste tijd ineens weer opvallend populair is. Welke zinnige dingen zeggen ze? En: waar zitten ze er helemaal naast volgens mij?

⚖️De Stoa

“We zijn vaker bang voor pijn dan dat we echt pijn hebben. En we lijden meer in gedachten dan in de realiteit.” - Seneca

Aan het begin van de coronacrisis sprak ik met Robert Vinkesteijn, die op Griekse filosofie promoveert aan de Universiteit Utrecht, en met Ryan Holiday, die veel populaire boeken schrijft over de stoïcijnse filosofie.

„Hoe wij met situaties omgaan, dat is wie wij zíjn, vinden stoïcijnen”, zegt Vinkesteijn. „Wie je bent, is dus niet afhankelijk van je omstandigheden. Zelfs als je in de gevangenis zit, of zoals nu in lockdown, heb je nog heel veel keuzes over hoe je daarmee omgaat. Dat wij nu binnen moeten zitten is op zich niet erg, zou een stoïcijn zeggen. Maar omdat wij dat als iets ergs beschouwen, gaat het ons dwarszitten en daardoor verstoort het onze innerlijke rust.” En doordat wij op die manier verstoord zijn, zijn we minder goed in staat om goed te leven, en dat is waar het om draait bij de stoïcijnen: goed, dat wil zeggen rationeel, leven.

Voor stoïcijnen zijn er vier deugden die je moet toepassen op elke situatie: moed, discipline, rechtvaardigheid en wijsheid.

Credit: Toughnickel.com, Cc.

De belangrijkste stoïcijnse les die iedereen volgens Ryan Holiday tijdens corona in zijn oren moet knopen is: „Wij hebben deze ellende niet veroorzaakt, wij zijn niet de politieke leiders die vergissingen hebben gemaakt, wij hebben er niet om gevraagd om in onze huizen opgesloten te zitten of om ineens geen werk meer te hebben. Dat is allemaal rot en oneerlijk, maar wat kunnen we eraan doen?”

Volgens hem zouden de stoïcijnen zich nu richten op hoe we lessen uit deze situatie kunnen trekken, hoe we onze tijd beter kunnen doorbrengen – hoe we hier sterker uit kunnen komen.

Ataraxia is een kernbegrip in de stoa: onverstoorbaarheid, gelijkmatigheid van geest. Ook de ‘dichotomie van controle’, waar ik het vorige week al even over had, staat centraal: je moet je realiseren waar je wel en géén controle over hebt, en je alleen richten op dat wat binnen je macht ligt.

Volgens de stoïcijnen is het de kunst om los te laten wat je eigenlijk had willen doen, en je te richten op wat je nog wel kunt nu je thuiszit: tijd doorbrengen met je gezin, een nieuwe hobby aanleren, boeken lezen.

Eerlijk gezegd merk ik dat die houding in de eerste lockdown behoorlijk goed werkte, maar nu toch wel moeilijker is vol te houden.

Maar als we rustig blijven, en rationeel blijven kijken, zijn we in staat om beter te handelen. Ze zien het individu als onderdeel van iets groters. Zij legden veel nadruk op het deugdzame doen. Veel ligt namelijk wél in je macht.

• Lees dit mooie stuk van cabaretier Tim Fransen over de troost van de stoïcijnen in coronatijd.

• Luister deze podcast met Ryan Holiday over het stoïcisme.

• En deze podcast van Mark Tuitert met filosoof Miriam van Reijen:

🧐Kritiek op de stoïcijnen

Er is volgens mij best veel zinnige kritiek op de stoa. De dichotomie van controle gaat er vanuit dat het logisch is waar je wel en geen controle over hebt, terwijl dat vaak best ingewikkeld is vast te stellen, en van situatie tot situatie kan verschillen. Heb ik wel of geen invloed op het humeur van mijn vriendin? Nou, dat verschilt nogal eens kan ik je verklappen.

En waar is in het stoïcisme de zingeving uit dingen die de eigen invloedssfeer overstijgen? Je uitsluitend richten op dingen waar je direct controle over hebt, kan leiden tot stilstand en apathie op grote collectieve vraagstukken die buiten de individuele invloed vallen. Neem klimaatverandering, dat ligt binnen niemands persoonlijke controle. Er is de laatste jaren dan ook sprake van een soort klimaatstoïcisme, treffend verwoord door filosoof Roy Scranton:

“Humanity must learn to die in the Anthropocene.”

Fijn hoor Roy, maar is het goede leven echt geworteld in dat soort acceptatie? Draait het er echt om om emotioneel zo gereserveerd te zijn, zo rationeel, zo kil? Veel stoïcijnse filosofen hebben een afkeer en vrees voor emotie, passie. Maar hoe zit het dan met compassie - of zelfcompassie met je eigen vergissingen en fouten?

Ik snap heel goed dat het stoïcisme nu zo populair is, maar dat is het ook opvallend veel in de hoek van topsporters en ondernemers in bijvoorbeeld Silicon Valley - wat het soms nogal scherpe kantjes kan geven.

Het is ook een nogal perfectionistische levensfilosofie, die weinig ruimte laat voor zwakte. Dat terwijl we uit jarenlang psychologisch onderzoek weten dat perfectionisme, altijd maar uitkomsten maximaliseren, op lange termijn minder gelukkig maakt dan dingen gewoon goed genoeg doen. Zogeheten satisficers zijn gemiddeld gelukkiger dan maximizers.

En sommige stoïcijnse leefregels zijn me bovendien veel te onthecht, kijk bijvoorbeeld naar wat Epictetus zegt over innige relaties met leden van je gezin:

"If you kiss your child, or your wife, say that you only kiss things which are human, and thus you will not be disturbed if either of them dies."

Kort samengevat bedoelt hij hiermee: ook je geliefde of kind zijn slechts mensen. Als je je geen zorgen maakt over alle andere sterfgevallen van mensen in de wereld, moet je proberen je net zo min te laten raken door de sterfelijkheid van je naasten.

Dit botst niet alleen met mijn gevoel en morele intuïtie, maar ook met de wetenschap over wat ons leven zinvol maakt: diepe en betekenisvolle relaties met anderen zijn daarvoor heel belangrijk, blijkt keer op keer.

✒️Mooie citaten

Maar dat neemt niet weg dat er veel moois te halen is uit de stoa. Hier een paar citaten die wel bij mij resoneren.

„De wereld bestaat alleen maar uit verandering. Ons leven is slechts perceptie.”

-Marcus Aurelius

Als we niet langer in staat zijn om een situatie te veranderen, is het de uitdaging om onszelf te veranderen.

-Victor Frankl, ex-Auschwitzgevangene in zijn klassieker Man search for meaning. (Technisch gezien geen stoïcijn, maar past er naadloos in.)

Verspil geen tijd met beargumenteren wat een goed mens is. Wees er een.

-Marcus Aurelius (thanks, Marcus, dat je effe deze hele nieuwsbrief ondermijnt…)

Als een mens niet weet op welke haven hij vaart, is geen enkele wind gunstig.

-Seneca

„Objectieve oordelen, nu in dit moment. Onzelfzuchtige acties, nu in dit moment. Acceptatie van externe gebeurtenissen, nu in dit moment. Dat is alles wat je nodig hebt.”

-Marcus Aurelius

Alles wat je aanschouwt dat zowel God als man bevat is één; we zijn onderdelen van een groot lichaam.

-Seneca

Ik snap zeker de aantrekkingskracht van de stoïcijnen, maar vind het gedachtegoed ook niet helemaal bevredigend voor alle situaties in mijn eigen leven. Ook maatschappelijk gezien zijn wel wel vraagtekens te zetten bij hoe wenselijk het zou zijn als iedereen ineens stoïcijns zou worden.

Ik zoek dus nog even door.

💡 Reacties van lezers

Daan: “Ik vind veel rust en richting in de stoïcijnse filosofie, omdat het aan de ene kant gaat over het loslaten van de illusie van controle en de andere kant wel je best doen om wat te maken van het leven. De stoïcijnse deugden wijsheid, moed, gematigdheid, rechtvaardigheid zijn mooi om na te streven in het leven. Met name moed is een fijne drijfveer als je tegelijkertijd controle wilt loslaten. Dus moed tonen terwijl je ook gelooft op heel veel dingen geen invloed te hebben. Het lijkt een contradictie, maar kan prachtig werken in het dagelijks leven.”

Marc Dortu wees me op een whitepaper dat hij schreef met Janine van Niel over controleren versus loslaten in organisaties. Zij zien niet zoveel in een harde dichotomie tussen op een betrokken manier loslaten en op een beheersende manier controleren. “Het betrokkenheidsparadigma komt niet in plaats van het beheersparadigma, maar in aanvulling daarop. Het ontvouwt zich ook geleidelijk. De mate waarin en het tempo waarop verschilt per onderdeel of onderwerp. Beide paradigma’s manifesteren zich dus naast elkaar.”

Miriam Beghanem: “Het gaat om het besef dat wij geen controle hebben. Behalve bewust te kiezen, voelen, zijn van Liefde of Angst. Het doorzien van de neiging van de geest, ego om te willen controleren. De drijfveer is de identificatie met onze waarneming, onze Ik en doodsangst. Als dat doorzien wordt, is het Alles en Niets tegelijk. Geen volle emmers maar liefdevol Alles.”

Mijn zusje Anne van Noort deelde dit heel stoïcijns klinkende mantra, het christelijke Gebed om kalmte:

God, schenk me

kalmte om te aanvaarden wat ik niet kan veranderen,

moed om te veranderen wat ik wel kan veranderen

en wijsheid om het verschil hiertussen te zien.

🔮Lezersvraag voor volgende keer

Nog één laatste stoïcijns citaat om het af te leren dan:

Het doel van het leven is om in overeenstemming met de Natuur te leven.

Zeno

Dat lijkt mij één van de grootste opgaves van deze tijd (en laat trouwens ook zien dat niet álle stoïcijnen klimaatstoïcijns hoeven te zijn). Maar de vraag is dan wel hoe dan? Hoe wordt onze relatie met de rest van de natuur weer wat gezonder? Hoe komen we weer in balans met de natuurlijke wereld? Ken jij interessante bronnen, boeken, podcasts, onderzoeken of ideeën daarover? Heb jij zelf een manier gevonden? Laat het me weten via m’n LinkedIn of mail me terug.

Fijne zondag nog!

Wouter