✈️Wat als het oude normaal te verslavend is?
De drie ordes van gedragsverandering.
Hoi, goedemorgen en welkom bij Transcend, mijn zondagse zoektocht naar zingeving en transcendentie. Weet je nog: de eerste lockdown? Ik vond het heel heftig en angstig. Maar er kwam ook een golf aan ideeën los over het 'nieuwe normaal'. Maar wat is daarvan overgebleven? Inmiddels zijn de files terug, staat de agenda weer in standje-burnout en schiet de consumptie de lucht in - alsof er niets gebeurd is. Is dat reden voor wanhoop, of misschien een noodzakelijk onderdeel van het leerproces?
🚬Het verslavende oude normaal
Het oude normaal is misschien wel zó verslavend dat we zelfs na een afkickperiode van ruim een jaar geneigd zijn al snel weer in oude gewoontes te vervallen.
Het is altijd oppassen om de term ‘verslaving’ zomaar overal op te plakken, waarschuwt hoogleraar Dike van de Mheen van Tilburg University in dit gesprek dat ik een tijdje terug met haar had voor NRC. „De keuze om wel of niet op een goedkope vliegvakantie te gaan is echt van een andere orde dan een cocaïneverslaving”, zegt ze. Bij een ‘verslaving’ aan fossiele brandstoffen is nogal een andere interventie nodig dan bij een alcoholverslaving, om maar iets te noemen.
Illustratie: Fran de Bruin, NRC
Maar er is een groot grijs gebied, en de psychologische mechanismen van verslavingen liggen behoorlijk dicht tegen die van hardnekkige gewoontes aan. Volgens Van de Mheen zijn enkele basiskenmerken van verslavingen dat je geen controle over je gedrag hebt, dat je getriggerd wordt door omgevingsfactoren en dat het gedrag schadelijk voor je is. Kort gezegd is het gedrag dat je niet wilt – je neemt je voor ermee te stoppen, maar dat blijkt telkens tóch niet te lukken.
Nogal herkenbaar vind ik zelf, juist als het gaat om het mindless consumeren, ongezond en stressvol leven bijvoorbeeld.
Toch is een eventuele terugval bij verslavingen niet meteen het einde van de wereld. Sterker nog: die hoort erbij, en zorgt er juist voor dat de verslaafde geconfronteerd wordt met het eigen gedrag, waardoor die daar juist van léért, zegt Van de Mheen.
„Neem rokers. De meesten lukt het niet om in één keer te stoppen. Het komt terug, en dan nog een keer. Maar de kans dat je er uiteindelijk vanaf komt, is toch behoorlijk groot. De periodes tussen de terugvallen in worden gemiddeld genomen ook steeds groter. Er zit een les in elke terugval.”
Het heersende beeld dat een terugval voor een verslaafde betekent dat die een stapje dichter bij de afgrond staat, klopt dus niet. Door een gewoonte te onderbreken, maak je hem zichtbaar. En de confrontatie met die compulsie, zélfs als dat een terugval betekent, is een belangrijke stap naar de keuze om de gewoonte uiteindelijk helemaal achter je te laten.
🥩Bewustwording is niet genoeg
De grote uitdaging is uiteindelijk om je gedrag meer in lijn te brengen met de reflectie op het gedrag. Bewustwording is heel belangrijk om verandering in gang te zetten, maar het is niet genoeg om de verandering vast te houden.
De belangrijkste vraag die mensen zich nu moeten stellen, is volgens hoogleraar gedragsverandering Rick van Baaren die ik eerder voor een artikel sprak: „Verander je je gedrag omdat je zélf vindt dat je het moet doen? Of doe je dingen waarvan je víndt dat je ze belangrijk moet vinden?”
Hij wijst er bijvoorbeeld op dat vitaliteitsprogramma’s bij bedrijven meestal mislukken. „Daarvan zéggen mensen massaal: ja, goed idee. Maar zulke dingen hebben notoir weinig effect. Als je ziekteverzuim echt wilt aanpakken, dan moet je dingen doen die mensen diep van binnen willen in plaats van wat ze zéggen dat ze belangrijk vinden”, zegt Van Baaren. „Diep vanbinnen vind je bewegen blijkbaar niet belangrijk genoeg. Daarom moet je goed en eerlijk kijken naar je energiebalans: waar win ik energie, en waar verlies ik energie.”
Het werkt volgens Van Baaren pas als je je gaat identificeren met het nieuwe gedrag. Dat doe je door het gedrag te koppelen aan je diepere waarden en overtuigingen. Je bént een vegetariër, je bént een familiemens, of iemand die gezond en gebalanceerd leeft, een kleine CO2-voetafdruk heeft. Vooral bij grote veranderingen geldt dat volgens hem. „Dat soort gedrag moet komen uit een identiteit die je niet alleen wilt, maar ook voelt. Dat is niet gemakkelijk.”
Daarbij komt dat je zelden een gedragsverandering bereikt zonder harde aanleiding – een harde confrontatie met het feit dat het oude gedrag ongewenste gevolgen had.
En het lijkt mijzelf zo ongeveer de definitie van een crisis dat oude manieren van problemen oplossen die je ver hebben gebracht, nu niet meer werken. Dat je er vervolgens tegen beter weten in toch mee doorgaat, totdat je tegen een muur aanloopt en wel móét veranderen.
Het advies van Van Baaren komt sterk overeen met dat van Elly van den Berg. Zij schreef met andere onderzoekers het boekje Op weg naar ruimte en vrijheid.
Van den Berg maakt onderscheid tussen het aanleren van gedragsveranderingen van de eerste, tweede en derde orde.
De eerste, meest oppervlakkige orde is de verandering die komt door het praktisch oplossen van problemen. “Je kunt niet naar kantoor, dus ga je vergaderen via Teams.”
De tweede orde van gedragsverandering graaft al een laagje dieper. Dan stel je je de vraag: wat levert dit gedrag mij op, wil ik dit gedrag behouden, en wanneer is het goed genoeg? Bijvoorbeeld: wil ik straks na de pandemie één of twee dagen thuiswerken ?
Blijvend andere routines komen pas vanuit de derde orde. Dan koppel je nieuw gedrag aan je waarden, aan waar je energie van krijgt, wat je écht belangrijk vindt in het leven. Ik wil een fijne en betrokken ouder zijn, dus ga ik vaker thuis bij mijn kinderen zijn.
🌍Diepe verandering
Nieuwe waarden internaliseren is misschien wel het moeilijkste wat er bestaat. Dat vereist niet alleen een verandering in wat je wilt maar in wie je bent.
Over die spanning las ik dit geweldige interview van Joost de Vries in De Groene met de Pulitzerprijswinnende schrijver Richard Powers:
‘Misschien ken je Andrew Carnegie – dat was een van de robber barons, de steenrijke industriëlen aan het begin van de twintigste eeuw. Hoeveel is genoeg? vroeg iemand hem eens. ‘Just a little bit more’, zei hij. Het kapitalisme is niet alleen een economisch systeem, het is ook een culturele dispositie.
Het kapitalisme heeft altijd gedraaid op ontevredenheid, op mensen hongerig maken. Naar meer spullen, meer ervaringen, verdere reizen, nieuwe auto’s. Het is de bedoeling dat je een net iets beter betaalde baan krijgt, een net iets groter huis. Just a little bit more. Die culturele dispositie heeft ons getraind om op zoek te zijn naar nieuwe dingen om af te vinken, en zo zijn we betekenis gaan vinden in accumulatie, in groei, in kopen, in spullen.
Zo komen we denk ik bij een trauma waar niemand het over heeft, wat de klimaatcrisis betreft; het wegvallen van betekenis. Voor hele generaties is accumulatie betekenisgevend geworden; maar bewust of onbewust weten we allemaal dat die groei onhoudbaar is. We have to give up the hope of getting across the finish line with all our stuff. Het wegvallen van die purpose is traumatiserend, zonder betekenis kan een mens niet bestaan, we weten niet waar we het moeten vinden. Daarom willen we er niet over praten.’
Maar hij is ook optimistisch over wat de confrontatie met een crisis als klimaatverandering teweeg kan brengen.
‘Ik voel een geweldige hoop voor de toekomst. Zelfs nu op de rand van de afgrond. We voelen de noodzaak tot een andere manier van leven. En ik denk dat het juist die afgrond is die ons nieuwe betekenis geeft.’
Zou het? Wat denk jij? Laat het achter in de comments of discussieer mee op LinkedIn.
🌌Transcend x Arminius
Zondag 14 november gaat Transcend live in Arminius in Rotterdam. Samen met documentairemaker Hans Busstra spreek ik met wetenschappers, denkers en kunstenaars over wat een betekenisvol leven is.
Wat hebben Oosterse en inheemse tradities, psychedelica en recente neurowetenschap met elkaar te maken? Alledrie wijzen ze op de positieve effecten in ons brein van een andere, meer meditatieve staat van bewustzijn. Maartje Nevejan maakte een documentaire waarin de link tussen psychedelica en meditatie wordt onderzocht. Joost Breeksema doet onderzoek naar de therapeutische werking van psychedelica in klinische behandelingen en neurowetenschapper Michiel van Elk onderzoekt de relatie tussen psychedelica en mystieke ervaringen. Wat zegt de wetenschap over de werking van psychedelica in ons brein, en wordt ‘trippen’ een nieuwe vorm van therapie?
Kijk hier voor kaartjes, voor 12,50 ben je erbij, zowel live als online.
En zondag 19 december gaan we het hebben over het mysterie van bewustzijn.
Het is leerzaam zich af te vragen waarom "het" niet lukt. Als je eenmaal aan de zich voortdurend veranderende omgeving gewend bent, kun je ook jezelf accepteren. En je blijft nieuwsgierig.
Interessant hoor! Ik heb een paar aanvullingen. Van Baaren heeft t over ‘je identificeren met nieuw gedrag’ als voorwaarde voor verandering. Daar ben ik het van harte mee eens. Per definitie zijn waarden verbonden met gevoel. Het is eigenlijk helemaal niet zo moeilijk om je daarmee te verbinden. Later gaat het over ‘nieuwe waarden internaliseren’, dat lijkt me een dwaalspoor. Effectiever is het afleren van geconditioneerde manieren van zijn, die ons ooit hebben geholpen om onszelf te beschermen. We zijn als mens op zoek naar ‘safety, belonging and dignity’ (veiligheid, erbij horen en waardigheid). Dit is een onbewust proces. Je zou kunnen zeggen dat onze hersenen daarop afgesteld zijn. Een soort navigatie systeem voor veiligheid.
En met hersenen bedoel ik het systeem dat reikt tot onze vingertoppen en tenen.
Een veel vookomend geconditioneerd beschermingspatroon is ... denken. Als t gevoel te ongemakkelijk wordt, lijkt het veilig vertoeven in gedachtes.
En dan heb je een ‘loopje’ te pakken. Zo kom je steeds verder van je gevoel af. En kan je niet meer bij je ‘waarden’ komen. Dus mijn advies is het afpellen van patronen en gewoontes zodat je je weer kunt verbinden wat echt belangrijk voor je is.
Dit is het werkterrein van ‘Somatic coaching’. Waarin het uitgangspunt is dat het ‘zelf en het lichaam’ een en hetzelfde is. Dit type derde order veranderingen (het model over leren volgens Argerys) gaat via het lichaam. Dat kan niet anders.