🌌Wat zeggen mystieke ervaringen over ons bewustzijn?

Lichaamsuittredingen, eenheidservaringen, egodood, bijnadoodervaringen: ze bestáán. Maar veel wetenschappers weten niet wat ze ermee aanmoeten.

Hoi, goedemorgen en welkom bij Transcend, mijn zondagse zoektocht naar zingeving en transcendentie. Deze week: de mystieke ervaring. Hoewel er nog altijd een zweem omheen hangt van taboe en zweverigheid, is er de laatste tijd opvallend veel serieuze wetenschap over dit soort ervaringen, waarbij mensen het gevoel hebben buiten hun lichaam te treden, één te worden met de natuur, in de kosmos te zijn en nog veel meer vreemds.

Zijn het betekenisloze hallucinaties, of is er meer aan de hand? Daarover lijken opvattingen wat te verschuiven. Ik vroeg lezers naar hun ervaringen en kreeg er flink wat binnen, waarvoor veel dank. Hieronder een kleine selectie, een verkenning van de wetenschap hierover, en een poging tot het beantwoorden van de fundamentele vragen over bewustzijn die deze ervaringen oproepen.

Karen Walthuis: “Het is maart en er hangt een koude deken van vocht op de hei. [..] Plots voel ik me op de aarde gedrukt worden. Boem, ik ben geland. Het lijkt of ik er nu pas echt helemaal ben. Op aarde. Ik begin te lopen en voel de grond onder mijn voeten. Vaste grond, vaste voeten. En tegelijkertijd zweef ik. Over mij komt een intens besef dat het goed is. Een gevoel van complete acceptatie van alles; van het leven en de dood. Ze zijn niet meer van elkaar gescheiden. Net zoals ik niet afgescheiden ben. Ik ben onderdeel van het grote geheel. Nu en straks. Nu als mens met lichaam en geest, straks opgaand in het alles. Dan ben ik geen individu meer, maar in een staat van complete verbondenheid. Wat een rust, wat een vrede. Dit is wat het is: alles en niets. Ik ruik, voel, proef, hoor en zie de wereld om mij heen en dat vervult mij met een gevoel van intens geluk. Mijn moeder ligt op sterven. Ik kan haar laten gaan. De cyclus van het leven is nu vanzelfsprekend en geruststellend.”

‘DJK’: “Ik heb eens bij een meditatie mijzelf van buiten mijzelf aanschouwd. Ik zweefde boven mijzelf en zag mijzelf zitten. Maar of dit daadwerkelijk een uittredingservaring was of een levendige fantasie? Ik durf het niet te zeggen.”

Michiel ten Kate deelt een ervaring die hij had tijdens een ceremonie met ayahuasca: “Ik ga ergens doorheen. Is het iets van een stervensproces of zijn dit slechts mijn gedachten die dit bedenken? Het antwoord hierop krijg ik niet direct en het voelt vervolgens wel alsof ik ergens doorheen ga, door een laag als het ware. Ik schok geregeld over mijn hele lichaam en voel op een bepaald moment dat iemand daarom mijn voeten tegen de aarde aandrukt. Voelt fijn en vertrouwd, zo weet ik dat ik niet alleen ben. En dan, kort daarop, merk ik dat ik gedragen word. Het is een beeld waarbij ik als het ware in de ruimte zweef en ondersteund wordt door krachten die groter zijn dan ik en die er volledig voor me zijn. Ik zie het beeld vanuit mijn toeschouwende rol: mijn armen zijn gespreid en ik lig op mijn rug, zwevend in die ruimte, vol met licht, warmte en sereen geluid. Het is het licht dat mij draagt.”

Noud Fransen vertelt over een bijzondere ervaring toen hij luisterde naar muziek van Anton Bruckner bij een lange wandeltocht naar Santiago de Compostella. “De ervaring laat zich in het kort het best omschrijven als een gewaarwording van alles, mijn omgeving, mijn verleden, de reden waarom ik was begonnen aan mijn tocht, mooie dingen, dingen die me intens bedroefd maakten, maar ook de koeien die me nastaarden en de insecten in het gras. Het kwam allemaal voorbij en ik vond het prima. Intens geluk en groot verdriet lagen tegen elkaar aan en ik wilde beide voelen. Het gaat me net te ver om te zeggen dat het geluk en het verdriet eigenlijk één waren, maar waarom eigenlijk niet? Misschien juist wel? Het totaal achterwege blijven van een oordeel beschouw ik als een van mijn mooiste ervaringen ooit.”

🔬Wetenschap over transcendentie

Allereerst veel dank aan deze lezers dat ze zo openhartig vertellen over een ervaring die toch voor veel mensen nog een beetje in de taboesfeer kan liggen. Mij vallen vooral de overeenkomsten op: de uittreding uit het eigen lichaam, zichzelf van buitenaf waarnemen, en een diep gevoel van eenheid, vrede en rust. Interessant genoeg passen ze perfect bij wat de wetenschappelijke literatuur beschrijft over deze zogeheten mystieke of transcendente ervaringen.

Ze komen voor, opvallend vaak trouwens, en hebben voor zover na te gaan áltijd voorgekomen bij mensen. Transcendente en mystieke ervaringen zijn een normaal onderdeel van de menselijke ervaring. Er is ook steeds meer wetenschappelijke aandacht voor. Er zijn zelfs manieren om deze ervaringen wetenschappelijk te scoren, op dertig punten:

Factor 1: Mystical

1. Freedom from the limitations of your personal self and feeling a unity or bond with what was felt to be greater than your personal self.

2. Experience of pure being and pure awareness (beyond the world of sense impressions).

3. Experience of oneness in relation to an “inner world” within.

4. Experience of the fusion of your personal self into a larger whole.

5. Experience of unity with ultimate reality.

6. Feeling that you experienced eternity or infinity.

7. Experience of oneness or unity with objects and/or persons perceived in your surroundings.

8. Experience of the insight that “all is One”.

9. Awareness of the life or living presence in all things.

10. Gain of insightful knowledge experienced at an intuitive level.

11. Certainty of encounter with ultimate reality (in the sense of being able to “know” and “see” what is really real at some point during your experience.

12. You are convinced now, as you look back on your experience, that in it you encountered ultimate reality (i.e., that you “knew” and “saw” what was really real).

13. Sense of being at a spiritual height.

14. Sense of reverence.

15. Feeling that you experienced something profoundly sacred and holy.

Factor 2: Positive Mood

1. Experience of amazement.

2. Feelings of tenderness and gentleness.

3. Feelings of peace and tranquility.

4. Experience of ecstasy.

5. Sense of awe or awesomeness.

6. Feelings of joy.

Factor 3: Transcendence of Time and Space

1. Loss of your usual sense of time.

2. Loss of your usual sense of space.

3. Loss of usual awareness of where you were.

4. Sense of being “outside of” time, beyond past and future.

5. Being in a realm with no space boundaries.

6. Experience of timelessness.

Factor 4: Ineffability

1. Sense that the experience cannot be described adequately in words.

2. Feeling that you could not do justice to your experience by describing it in words.

3. Feeling that it would be difficult to communicate your own experience to others who have not had similar experiences.

🎇Bijna-doodervaringen

Veel lezers wezen me op het werk van cardioloog Pim van Lommel, die uitgebreid onderzoek deed naar één specifieke mystieke ervaring: de bijnadoodervaring bij mensen met een hartaanval. Hij publiceerde daarover onder meer in The Lancet en schreef het boek Eindeloos Bewustzijn (2007). Hij gaat in op de vraag hoe het kan dat deze mensen veel méér bewustzijn ervaren terwijl hun hart en brein zijn gestopt. Van Lommel komt tot de conclusie dat ons bewustzijn niet altijd samenvalt met het functioneren van ons lichaam, en ook los van het brein ervaren kan worden.

“Als we denken dat dood het einde is van wie wij in essentie zijn, dan besteden we vooral aandacht aan het tijdelijke, aan het uiterlijke, geld en macht, maar daar gaat het natuurlijk niet om. ­Onze essentie is heel wat anders en dat inzicht is volgens mij aan het veranderen.”

Er is veel te zeggen over zijn redenering, en er is ook veel kritiek op, onder meer van prominente hersenwetenschappers als Dick Swaab die Van Lommels conclusies ‘pseudowetenschappelijk’ vinden.

Van Lommels werk geldt als belangrijk en baanbrekend, maar wekt bij mij ook wel argwaan omdat hij heel ver gaat in het verklaren van deze in de kern onverklaarbare ervaringen, terwijl hij daarover per definitie geen bewijsmateriaal heeft. Hoe bewijs je iets dat onbewijsbaar is, hoe maak je iets tastbaar dat het juist níét is? En reduceren woorden, scorelijsten en verklaringen dit soort ervaringen niet per definitie tot iets wat ze niet zijn?

Wel interessant vind ik zijn passages over wat een bijnadoodervaring verandert aan het wereldbeeld van de mensen die het meemaken. Die ervaringen hebben vaak grote en blijvende impact, omdat mensen ze ervaren als levensecht, zelfs echter dan het normale leven. Ze rapporteren op langere termijn grotere gevoelens van verbinding met hun geliefden, meer gevoel van eenheid van de natuur, ze hechten veel minder aan materiële welvaart en verliezen vaak hun angst voor de dood. Én, opvallend genoeg, mensen worden meetbaar méér spiritueel en mínder kerkelijk na een bijnadoodervaring (met een kleine uitzondering van het boeddhisme).

Bron: Eindeloos Bewustzijn, Pim van Lommel

• Recent onderzoek naar bijnadoodervaringen wijst erop dat het lichaamseigen psychedelicum DMT een rol speelt.

• Opvallend genoeg komen de langetermijneffecten van een bijnadoodervaring sterk overeen met de langetermijneffecten van het gebruik van psychedelica zoals ayahuasca en paddo’s.

• Psychedelica-onderzoeker Michiel van Elk beschrijft in De Groene zijn studies naar psychedelica en spirituele ervaringen.

🍄Transcendent tripje

Mijn eigen interesse in mystieke en transcendente ervaringen komt deels omdat ikzelf ook weleens heb ervaren hoe het is om de wereld met heel ander bewustzijn waar te nemen. Ik heb vrij recent een psychedelische ervaring gehad met truffels. Een transcendent tripje zeg maar. (Onder professionele begeleiding want psychedelica zijn bepaald geen snoepgoed, mocht daarover nog onduidelijkheid bestaan).

Ik ga in een latere nieuwsbrief wel wat dieper in op die ervaring maar ik ervaarde het vooral alsof ik ergens tussen de kosmos en de aarde in de ‘stroom van alles’ dreef, doordrongen van een diep besef van hoe alles met alles verbonden is, en intense gevoelens van rust, tevredenheid en compassie voor mensen in mijn omgeving en mezelf. En ja, er waren ook de clichématige geometrische figuren en een extatisch gevoel. (Ik scoor mezelf ongeveer 23/30 op de puntenschaal van mystieke ervaringen).

Door de geschiedenis heen hebben talloze mensen vergelijkbare dingen ervaren, of het nou door het eten of drinken van planten of schimmels is, door meditatie, ademhalingsrituelen, extatische dans, een verblijf in de natuur, een ongeluk of zomaar. En dat heeft misschien wel enorme invloed gehad op de vorming van spirituele, filosofische en mystieke ideeën.

• Als je over dit onderwerp maar één ding luistert, laat het dan deze geweldige nieuwe podcast zijn van MIT-onderzoeker Lex Fridman met theoloog en psychedelica-onderzoeker Brian Muraresku. (Skip naar 9 minuten om voorbij de reclames te komen.)

• Ik interviewde Muraresku eerder voor NRC over de vraag: gaven psychedelica en mystieke ervaringen vroege religies een kickstart?

Muraresku beschrijft in zijn boek een speurtocht naar psychedelische invloeden in het vroege christendom: wat als de visioenen en spirituele ideeën uit die religie een handje zijn geholpen door psychedelica? Het klinkt als een vrij absurde vraag, maar van de Hindoestaanse traditie is al langer bekend dat een psychedelisch paddestoelenextract soma werd gebruikt in religieuze ceremonies, en ook in Midden- en Zuid-Amerikaanse religies worden psychedelische brouwsels als ayahuasca al eeuwenlang ceremonieel gebruikt.

Zijn speurtocht begint bij de oorsprong van de heilige communie: het christelijke ritueel om gezamenlijk uit een wijnbeker te drinken en een hostie te eten. Zou het heel misschien kunnen dat die communiewijn in sommige vroegchristelijke gemeenschappen een psychedelisch brouwsel was? Gebaseerd op ruim tien jaar archeologisch en historisch bronnenonderzoek in zes verschillende Mediterrane landen, durft Muraresku de stelling aan dat sommige vroegchristelijke sektes in de Griekssprekende wereld inderdaad drank dronken waarvan ze gingen hallucineren.

Ook interessant: in diverse mystieke stromingen van wereldreligies ligt de nadruk op ‘sterven voordat je sterft’ (die before you die) als weg naar verlichting en wijsheid. Dat doet mij, en Muraresku, sterk denken aan het fenomeen egodood, dat veel mensen ervaren bij een mystieke gewaarwording.

🧿Aard van bewustzijn

Fascinerend allemaal, toch? Tegelijkertijd kom je met de wetenschappelijke aanpak zelden verder dan de vaststelling dat mystieke ervaringen bestáán. Punt. En misschien dat ze een meetbaar betekenisvol onderdeel vormen van de menselijke ervaring. Maar wat de betekenis ís? Daaraan branden de meeste wetenschappers zich niet.

Maar zeggen die ervaringen ook wat over de aard van de werkelijkheid, de aard van ons bewustzijn? Veel mensen die zo’n transcendente of mystieke ervaring hebben gehad, denken van wel. (Ikzelf ben hierin helemaal agnostisch: ik weet het niet, en denk eerlijk gezegd ook dat we dit waarschijnlijk simpelweg niet kúnnen weten).

• In het jubileumnummer van Science ter ere van het 125-jarig bestaan, zette het op een rij welke 125 grote vragen de wetenschap nog moet beantwoorden. Op nummer 2: wat is bewustzijn?

Alleen: er is geen enkele manier om de achterliggende betekenis van een transcendente ervaring of de implicaties voor wat bewustzijn ís te bewijzen, noch om die te ontkrachten. Het is niet voor niets een eeuwige discussie: de aard van de mystieke ervaring valt grotendeels buiten de kaders van de (huidige) wetenschap. Die ervaring speelt zich namelijk af in de eerste persoon, en niet vanuit het objectief waarneembare en meetbare derdepersoonsperspectief.

🌀Paradigmaverschuiving

Maar er is iets interessants aan het gebeuren de laatste tijd. De aanname dat alles terug te leiden moet zijn tot meetbare materie door een onafhankelijke waarnemer (het materialisme), staat in verschillende takken van wetenschap verrassend sterk onder druk. Het voert te ver voor deze nieuwsbrief om al die takken van wetenschap af te gaan en om de beweringen en spanningsvelden zorgvuldig te wegen. Dit is allemaal nogal omstreden. Maar ik heb hier een kleine selectie interessante bronnen op een rij gezet voor als je je erin wilt verdiepen om er zelf wat meer in te duiken. Alle links zijn de tijd van het bekijken waard, vind ik.

• Is bewustzijn een fundamentele eigenschap van de natuur en de kosmos? Sommige kwantumfysici en astrofysici denken van wel, bleek laatst weer uit een paper in het wetenschappelijke tijdschrift Journal of Cosmology and Astroparticle Physics.

• Psychiater Ton Baggerman schreef het fascinerende boek It’s about us, over wat deze ideeën betekenen voor zaken als mentale gezondheid en de psychiatrie.

• Filosoof Jessica van der Schalk en ik interviewden eerder in onze NRC-podcastserie Future Affairs hersenonderzoeker Sarah Durston en kwantumfysicus Bernardo Kastrup over wat deze ideeën betekenen voor onze blik op onszelf:

Het nieuwe denken over andere paradigma’s dan het materialisme om zaken als mystieke ervaringen te duiden, is (nog) zeker geen mainstream, en er is veel kritiek op mogelijk. Maar er is wel degelijk wat aan het schuiven, en het taboe lijkt minder te worden - waardoor mystieke en transcendente ervaringen mogelijk een serieuzere plek krijgen in wetenschappelijk onderzoek. Dat lijkt mij op zich vooruitgang. Wat jij? Zie ik iets over het hoofd? Laat hieronder een reactie achter of discussieer mee op m'n LinkedIn.

💡Tips van lezers

Claire Loots tipt over dit onderwerp de podcastserie Where is my mind van Mark Gober:

Pim Braat wijst op het interview van Wayne Dyer met Anita Moorjani die een uittredingservaring had tijdens een coma.

Mark Vernooij: “Er is een Boeddhistische leraar Gempo Rossi die Zen combineert met het door Jung geïnspireerde Voice Dialogue. Hij is zeer succesvol maar ook controversieel (vooral vanwege relaties met vrouwen). Ik ben erg onder de indruk van zijn aanpak. Vooral omdat hij je laat ervaren hoe ‘verlicht’ zijn voelt. Anyway, veel woorden voor iets dat je moet ervaren, even twee uurtjes er echt ongestoord voor gaan zitten.”

🔮Lezersvraag voor de volgende keer

Dit soort ervaringen zijn dus al bij ons sinds het begin van de mensheid. Er zijn dan ook nogal wat oeroude mystieke tradities waar ik binnenkort eens in wil duiken. Naast boeddhisme en taoisme bijvoorbeeld ook de kaballa, het soefisme, christelijke mystici, inheemse tradities. Dit is een totaal nieuwe wereld voor me: ken jij goede bronnen die mystiek wat toegankelijker maken voor een leek zoals ik?

Laat het me weten in de comments of via m'n LinkedIn.

Fijne zondag!