🧘‍♂️ Uitwegen uit de zingevingscrisis: vijf lessen

De opbrengst van een halfjaar zoeken naar transcendentie.

Allereerst: dank je wel. Dank voor alle ideeën, bijdragen en tips die van deze zondagse zoektocht naar zingeving zo’n mooi project hebben gemaakt. Ik ben nu een halfjaartje onderweg, de pandemie loopt ten einde en de zomer begint: een mooi moment om de balans op te maken.

Dit zijn de vijf belangrijkste lessen voor me tot nu toe:

1. Het Grote Verhaal is dringend toe aan een update

Ik begon deze zoektocht omdat ik al langer denk dat we in een zingevingscrisis zitten - en dat gevoel is alleen maar sterker geworden. Volgens mij is de pandemie een contrastvloeistof gebleken: allerlei onderliggend systeemfalen is veel helderder aan de oppervlakte gekomen dan voorheen. En dat heeft het heersende maatschappelijke narratief, het Grote Verhaal, op allerlei manieren instabieler gemaakt.

Welk Grote Verhaal? Dat mensen de natuur onder controle kunnen krijgen, dat een goede en rechtvaardige samenleving vooral ontstaat door competitie, dat het leven erom draait dat je je als individu onderscheidt, en dat vrijheid de grootste bron van geluk is - die aannames zijn volgens mij nog meer onder druk komen te staan dan voorheen.

En een overtuigend alternatief is er nog niet - dus des te belangrijker dus om met veel meer mensen op zoek te gaan naar antwoorden op zingevingsvragen. Er is een soort vacuüm van zingeving, een duidelijke maatschappelijke richting ontbreekt, en wij kunnen die leegte alleen met elkaar opvullen.

De eerste kiemen van een nieuw verhaal zie ik wel ontstaan hoor, een verhaal van meer verbinding met anderen, met de gemeenschap, en met de natuur. In de onderstroom zijn allerlei boeiende bewegingen gaande in de richting van een holistischer en verbindender narratief.

Ik vind de recente aandacht in allerlei boeken en artikelen voor mycelium heel mooi symbolisch. Dat is het ondergrondse schimmelnetwerk waaruit paddenstoelen groeien, het internet van de natuur dat bomen gebruiken om met elkaar te communiceren, om elkaar te waarschuwen voor gevaar en elkaar van voedingsstoffen te voorzien. Allerlei denkers, schrijvers, en start-ups zien in mycelium een nieuw wondermateriaal dat de verbondenheid van het leven symboliseert.

De plotse aandacht voor mycelium staat volgens mij voor een interessante kanteling van het perspectief: in plaats van al die focus op kunstmatige intelligentie, blijkt er misschien wel veel meer wijsheid te zitten in natuurlijke intelligentie. In plaats van competitie komt er meer nadruk op symbiose. In plaats van afgescheiden individualiteit komt er ruimte voor een netwerk- en systeembril. En in plaats van constant mikken op hoger, verder, innovatiever, moeten we ook eens kijken onder onze voeten, naar de grond waarop we staan, letterlijk. Daar liggen oplossingen voor allerlei problemen voor het oprapen.

2. Transcendentie begint bij een gezonde basis

Hoe word je gelukkig? Daarover is verrassend veel bekend eigenlijk. Ik vroeg het geluksprofessor Richard Layard. Hij put uit decennialang onderzoek naar wat mensen gelukkig maakt, en zijn tips zijn volgens mij een zinnige richtingaanwijzer voor andere, nieuwe zingevende verhalen:

1. Vergelijk jezelf vooral niet met anderen.

2. Je kunt je geluk vooral beïnvloeden door je eigen reactie op omstandigheden aan te passen, in plaats van te proberen die omstandigheden aan te passen.

3. Je kunt een gelukkiger en betekenisvoller leven leiden als je onderdeel uitmaakt van iets dat groter is dan jijzelf.

Uiteindelijk draait een zinvol leven om het overstijgen van jezelf, ego-transcendentie. Maar je kunt pas voorbij jezelf komen, als je zelf een gezonde basis hebt, als je je eigen ego eerst op een gezonde manier ontwikkelt, en als je echt compassie hebt met je eigen tekortkomingen. Ik ben fan van het werk van de Amerikaanse psycholoog Scott Barry Kaufman, die deze mooie aanvulling doet op de beroemde piramide van Maslow.

Volgens hem is het leven geen piramide die je beklimt, maar een ‘staat van worden’. Geen videospel met levels maar een dynamisch proces van één stap vooruit en twee stappen terug. Bij dat dynamische proces hoort zijn nieuwe ontwikkelingsmodel van een zeilbootje in plaats van een piramide. De bodem van de boot bestaat uit de behoeftes van het ego, het zeil uit de transcendente behoeftes. Zijn punt: je kunt pas goed werken aan het zeil als je je bootje op orde hebt. Maar als je bootje eenmaal drijft en je de wind in de zeilen hebt, kun je heel ver komen.

Credit: Scott Barry Kaufman.

3. Het bewustzijn is een groter mysterie dan ik dacht

Als er iets is wat we normaal gesproken aannemen als de gewoonste zaak van de wereld, is dat we een ervaring hebben, bewustzijn, dat het überhaupt als íéts voelt om Wouter te zijn. Maar er is de laatste tijd wat aan het kantelen in het onderzoek naar wat dat bewustzijn nou eigenlijk is. Ik verdiepte me de laatste maanden in allerlei takken van wetenschap en filosofie, van kwantumfysica tot de neurowetenschap, en hoorde daar fascinerende dingen over de grote vraag wat nou eigenlijk de bron is van dat bewustzijn. Zit die wel in ons brein?

Met grote afstand het gesprek dat mijn wereldbeeld het meest op zijn kop zette deze zoektocht, was onze podcastopname met kwantumfysicus Bernardo Kastrup, die in de deeltjesnatuurkunde aanwijzingen ziet dat bewustzijn een fundamentele eigenschap is van de realiteit. Dat is zo mindblowing als het klinkt, luister het hier echt even terug.

Ik ben op dit terrein agnostischer geworden dan ik voorheen was, en dat heeft mijn blik geopend voor een behoorlijk andere kijk op de wereld merk ik.

• Lees mijn blog over van het mysterie van bewustzijn hier.

• Ik dook ook in de fascinerende wereld van de psychedelica: die het bewustzijn op heel bijzondere manieren kunnen verruimen en in perspectief kunnen plaatsen.

4. Voelen is belangrijker dan ik dacht

Als ik ergens mee zit, probeer ik dat op te lossen door te denken: dat ik dan iets met mijn lijf zou moeten doen, komt eigenlijk niet eens in me op. En sowieso was voor mij de pandemie vooral een tijd van binnen zitten, extreme schermtijd en weinig lichamelijkheid.

• Ik had daarover een heel mooi en leerzaam interview met de Amerikaans-Nederlandse psychiater Bessel van der Kolk.

De westerse cultuur is sterk gericht op het hoofd en op denken, en heel weinig op het lichaam en op voelen, zegt hij. En dat terwijl het bewijs groeit dat het lichaam een cruciale rol speelt bij psychologische gezondheid. „Hoofd en lichaam zijn veel meer met elkaar verbonden dan in de standaard geestelijke gezondheid wordt geaccepteerd,” volgens Van der Kolk. De hoogste tijd om uit uit het hoofd te komen, en in het lijf.

Bron:  (Nummenmaa et al., 2013), zo manifesteren emoties zich in het lijf.

5. Oude wijsheid is zo gek nog niet

Ik ben van nature sceptisch over religieuze dogma’s, en in veel oude bronnen is helaas ook veel dogma te vinden. Maar in nogal wat oude tradities staan tegelijkertijd ook heel diepzinnige antwoorden op zo’n beetje alle levensvragen die je maar kunt hebben. Ik ga in Transcend zeker nog meer oude bronnen verkennen, maar ik vond met name de Tao en de Stoa boeiend.

De Tao omdat die volgens mij diepe wijsheid bevat over het belang van een eenvoudig leven, van meebewegen met de maalstroom van het leven, van jezelf beschikbaar maken en onderdeel zijn van wat er op je afkomt. En de Stoa omdat het een leer is die bijzonder veel houvast kan bieden in een turbulente tijd zoals het afgelopen coronajaar.

• Lees hier de editie over de Stoa: Wat we kunnen leren van de stoïcijnen, en wat niet.

• En hier die over de Tao: Op naar meer eenvoud, geduld en compassie?

• Freek Staps tipte me dit goede stuk in de New York Times over The Lindy Way of Living: leven volgens oude wijsheid in plaats van nieuwe theorietjes.

👉🏻Hier zijn alle zestien edities van Transcend nog eens rustig door te bladeren.

🎧 In gesprek met lezers

De afgelopen tijd mocht ik bij verschillende podcasts van lezers aanschuiven om te vertellen over Transcend, over de zoektocht naar zingeving in een tijd van omwentelingen en persoonlijke transformaties, en nog veel meer.

• Met Tim Gouw en Maarten van den Heuvel besprak ik de impact van het vaderschap, mijn zoektocht naar een zinvol leven, en wat ik tot nu toe heb geleerd in Transcend.

• Met Matthijs van den Beukel besprak ik wat zingeving met creativiteit en toekomstdenken te maken heeft.

• Met Carola Verschoor en Marco van Hout besprak ik hoe ongelooflijk belangrijk het beantwoorden van diepe zingevingsvragen is in deze tijd van snelle maatschappelijke en technologische veranderingen. Die is hier te luisteren.

• Met Anna Gimbrère bediscussieerde ik tijdens het NPO Innovatiefestival hoe de maatschappelijke en culturele bovenstroom turbulent is geworden, en hoe dat leidt tot een verhalenoorlog over zingeving en een nieuwe maatschappelijke narratieven. Dat is hier terug te zien.

• Met David van Overbeek besprak ik in De Nieuwe Wereld de noodzaak van een nieuw Groot Verhaal, psychedelica, zingeving, spiritualiteit en de aanstaande Turbulente Twenties.

🏖️Dienstmededeling

Het voelt als een mooi moment voor een zomerstop. Deze zoektocht gaat zeker verder, ik meld me na een denk- en doepauze weer bij jullie als ik denk dat ik iets zinnigs te melden heb. Als jij je nog iets afvraagt, of denkt dat ik een tip kan gebruiken, laat het weten via m’n LinkedIn of hieronder in de comments. Een antwoord kan wel even duren want ik ga effe helemaal offline.

Fijne zondag!